U krasaviku 1999 hoda było zavieršana čaćviortaje śledstva, praviedzienaje pa fakcie vyjaŭleńnia masavych pachavańniaŭ u lasnym masivie Kurapaty. «Niamiecki śled», dziela znachodžańnia jakoha vajennaj prakuraturaj pa patrabavańni niekatorych pradstaŭnikoŭ hramadskaści čarhovy raz było praviedziena novaje śledstva pa staroj spravie, znojdzieny tak i nie byŭ.
Tut i nižej fota Siarhieja Hudzilina
Z čaho ŭsio pačałosia
3 červienia 1988 hoda ŭ haziecie «Litaratura i mastactva» byŭ apublikavany artykuł navukovych supracoŭnikaŭ Instytuta historyi AN BSSR Zianona Paźniaka i Jaŭhiena Šmyhalova «Kurapaty — daroha śmierci». U artykule śćviardžałasia, što ŭ lasnym masivie Kurapaty pachavany achviary palityčnych represij 1937—1941 hadoŭ. Abahulniŭšy ŭsie materyjały, jakija byli, aŭtary zrabili vysnovu, što na hetym miescy ŭ pieradvajennyja hady orhany NKUS pravodzili masavyja rasstreły. Artykuł mieŭ vialiki rezanans i staŭ padstavaj dla zaviadzieńnia prakuraturaj BSSR 14 červienia 1988 hoda kryminalnaj spravy. Heta była pieršaja ŭ SSSR kryminalnaja sprava takoha rodu.
Pieršaje śledstva pa Kurapatach pravodziłasia z červienia pa listapad 1988 hoda, potym było spyniena i adnoŭlena ŭ studzieni 1989 hoda.
— Heta sprava była zusim unikalnaj, — uspaminaje Jazep Brolišs, jaki ŭ toj čas byŭ śledčym pa asoba važnych spravach prakuratury BSSR. — Śledstva pa kryminalnaj spravie zvyčajna maje svaje mety: ustanavić padzieju złačynstva, taho, chto jaho ŭčyniŭ, vyznačyć, pad jaki artykuł Kryminalnaha kodeksa hetaje złačynstva padpadaje, znajści paciarpiełych i h. d. Tut ža, niahledziačy na toje, što padzieja złačynstva navidavoku, było niezrazumieła, kaho i što šukać… Bolš taho, nie isnavała precedentaŭ takich rasśledavańniaŭ, nie było ni technałohij, ni mietodyk. Tym nie mienš šlacham sprob i pamyłak, užyvajučy vyprabavanyja technałohii i pryjomy kryminalistyki, my vyjšli sa stanovišča.
Śledstva ŭstanaviła, što na terytoryi kala 30 hiektaraŭ raźmieščana 510 mierkavanych pachavańniaŭ, jakija ŭjaŭlajuć saboj upadziny z prykmietami asiadańnia hruntu. Była praviedziena vybaračnaja ekshumacyja, padčas jakoj vyjavili čałaviečyja astanki — 313 čerapaŭ, kości škiletaŭ, 340 zubnych pratezaŭ z žoŭtaha i biełaha mietałaŭ. Akramia taho, znajšli asabistyja rečy: rasčoski, zubnyja ščotki, mylnicy, kašalki, abutak, reštki adzieńnia, a taksama 177 hilzaŭ i 28 kul. 164 hilzy i 21 kula byli vypuščany z revalviera sistemy «Nahan», adna hilza — ź pistaleta «TT», a heta značyć, sa štatnaj zbroi supracoŭnikaŭ NKUS.
Jak pakazali kompleksnaja sudova-miedycynskaja i kryminalistyčnaja ekśpiertyzy, kaściavyja astanki, vyjaŭlenyja pry ekshumacyi, naležali nie mienš čym 356 rasstralanym. Astanki jašče 35 čałaviek byli vyjaŭlenyja budaŭnikami i navučencami. Na 227 čarapach i ich frahmientach — ahniastrelnyja paškodžańni. Źviestki ab kolkaści pachavanych tut adsutničajuć.
U chodzie rasśledavańnia było apytana kala 200 vidavočcaŭ tych padziej. 55 śviedak ź liku žycharoŭ viosak Cna-Jodkava, Padbałoćcie, Drozdava, raźmieščanych pablizu lasnoha masivu, raskazali, što ŭ 1937—1941 hadach rabotniki NKUS na krytych aŭtamašynach pryvozili siudy ludziej i rasstrelvali ich. Trupy zakopvali ŭ jamy. Pa ŭspaminach miascovych, rasstreły pačalisia ŭ 1937 hodzie i praciahvalisia da 1941 hoda. Miarkujučy pa charaktary i namienkłatury znojdzienych rečaŭ, u Kurapatach byli pachavany ŭ asnoŭnym vychadcy ź Biełarusi, u tym liku z zachodnich abłaściej i, mahčyma, z Prybałtyki. Jość padstavy mierkavać, što tam spačyvajuć i palityčnyja źniavolenyja Aŭtadarłaha.
Siarod śviedak, jakija davali pakazańni, nie było nikoha, chto padčas tych padziej znachodziŭsia ŭ dziciačym abo starym uzroście. Padčas śledčaha ekśpierymientu śviedka N. Karpovič pakazaŭ miesca, dzie ŭ 1937 hodzie bačyŭ niezasypanuju mahiłu, napoŭnienuju trupami. U chodzie ekshumacyi ŭ pakazanym im kirunku znojdziena pachavańnie, ź jakoha dastali 50 čerapaŭ, kości škiletaŭ, abutak, inšyja pradmiety i ich frahmienty.
Z pratakoła ekshumacyi astankaŭ: «Pry raspracoŭcy płasta pachavańnia (raskop №8) vyniatyja pradmiety, jakija raźmiaščalisia ŭ im chaatyčna: 50 čerapaŭ, u tym liku 7 sa zvodam i asnovaj… Na ŭsich 50 čarapach jość paškodžańni kruhlavaj i avalnaj formy, jakija raźmiaščajucca na roznych učastkach u ciemiannoj, patyličnaj, skronievaj, łobnaj abłaściach. Čerapaŭ, jakija b zachavalisia biez paškodžańniaŭ, nie znojdziena…»
Praktyčna ŭsie apytanyja śviedčyli, što padčas Vialikaj Ajčynnaj vajny na hetym miescy rasstrełaŭ nie było, dy i naohuł u toj čas viersija «niamieckaha śledu» nikomu nie prychodziła ŭ hałavu. Pavodle źviestak Vajennaha kamisaryjata BSSR, voinskich pachavańniaŭ u lasnym masivie, dzie vyjaŭleny astanki, taksama nie było. U Jazepa Brolišsa nikoli nie ŭźnikała nijakaha sumnieńnia, što heta sprava ruk NKUS.
Pakazańni śviedak byli paćvierdžany dadzienymi KDB BSSR ab tym, što padčas akupacyi ŭ Kurapatach nie raźmiaščałasia ni kancentracyjnych, ni inšych łahieraŭ.
Dla taho kab vyśvietlić, dzie znachodzilisia miescy pryviadzieńnia ŭ vykanańnie pryhavoraŭ i rašeńniaŭ pazasudovych orhanaŭ za 1937—1941 i 1944—1953 hady, śledstva nakiravała zapyty ŭ KDB BSSR. Adnak hetaja arhanizacyja nie mieła dakumientalnych źviestak ab miescach pryviadzieńnia pryhavoraŭ u vykanańnie. Adsutničali tam i źviestki ab asobach, jakija vykonvali ŭ hetyja hady pryhavory i rašeńni ab vyšejšaj miery pakarańnia. Akazałasia niemahčymym ustanavić i kolkaść rasstralanych. Jak mała času spatrebiłasia dla taho, kab biasśledna źnikła pamiać ab achviarach i vykanaŭcach pryhavoraŭ…
Tym nie mienš śledstvam było dakładna vyznačana, što z 1937 pa 1941 hod u lasnym masivie Kurapaty orhanami NKUS učynialisia masavyja rasstreły hramadzian. Praz stolki času vyznačyć ich asoby i kankretnyja padstavy pakarańnia ŭžo nie ŭjaŭlałasia mahčymym. U pastanovie ab spynieńni kryminalnaj spravy było adznačana: «Prymajučy pad uvahu, što vinavatyja ŭ hetych represijach kiraŭniki NKUS BSSR i inšyja asoby pryhavorany da śmiarotnaha pakarańnia albo pamierli, na padstavie vykładzienaha… kryminalnuju spravu, zaviedzienuju 14 červienia 1988 hoda prakuroram Biełaruskaj SSR, spynić».
Novaja viersija staroj spravy
U červieni 1991 hoda členy tak zvanaj hramadskaj kamisii pa rasśledavańni złačynstvaŭ u Kurapatach pad staršynstvam Valancina Korzuna nakiravali ŭ Prakuraturu SSSR sabrany imi materyjał, jaki nibyta dakazvaje, što va ŭročyščy Kurapaty spačyvajuć nie achviary NKUS, a achviary niamiecka-fašysckich zachopnikaŭ.
Uvosień 1991-ha ŭ Minsk pryjazdžaŭ pradstaŭnik Prakuratury SSSR, ale fakty, vykładzienyja ŭ zvarocie «hramadskaj kamisii», paćviardžeńnia nie znajšli. U lutym 1992 hoda pa patrabavańni «hramadskaj kamisii» Prakuratura Respubliki Biełaruś była vymušana znoŭ adnavić rasśledavańnie. Śledstva paćvierdziła vysnovy dziaržaŭnaj kamisii.
Praz dva hady «hramadskaja kamisija» źviarnułasia ŭ Viarchoŭny Saviet Biełarusi z prapanovaj asprečyć vysnovy, da jakich u svaim rasśledavańni kurapackich padziej pryjšła dziaržaŭnaja kamisija.
Viarchoŭny Saviet u adkaz daručyŭ Hienieralnamu prakuroru respubliki Vasilu Šaładonavu viarnucca da hetaj spravy. Paŭtornaje rasśledavańnie vioŭ staršy śledčy pa asoba važnych spravach prakuratury Valeryj Kamaroŭski. Mienavita da taho času adnosicca ŭźniknieńnie viersii pra «niamiecki śled» i pra toje, što ŭ Kurapatach nie NKUS rasstrelvaŭ savieckich hramadzian, a niemcy — «pryviezienych siudy ŭ jakaści pierakładčykaŭ hamburhskich jaŭrejaŭ».
Tady ž byłaja padpolščyca Maryja Osipava, jakaja prymała ŭdzieł u rabocie dziaržaŭnaj kamisii padčas pieršaha śledstva, praz čatyry hady raptam uspomniła, što ŭ hady vajny praz Kamaroŭku ŭ bok Zialonaha Łuhu niemcy hnali na rasstreły mirnych hramadzian. Inšymi słovami, novamu śledstvu daviałosia mieć spravu ź niekalkimi viersijami, kožnaja ź jakich piarečyła vysnovam papiaredniaj.
Novaje rasśledavańnie spravy pa Kurapatach było praviedziena daskanała. Dla taho kab vyklučyć viersiju rasstrełaŭ jaŭrejaŭ niamieckimi akupantami, Valeryj Kamaroŭski źviarnuŭsia ŭ izrailski nacyjanalny miemaryjał Katastrofy i Hieraizmu Jad va-Šem, dzie sabrana najbolš poŭnaja infarmacyja pra represii ŭ dačynieńni da jaŭrejaŭ. Atrymaŭ adkaz, što Minsk, Drazdy, Masiukoŭščyna, Kurapaty, Cna-Jodkava, Zialony Łuh u jakaści miesca rasstrełaŭ jaŭrejaŭ nie zafiksavany. Niama infarmacyi ab rasstrełach u Kurapatach i ŭ niamieckich archivach. Ekśpierty z Hiermanii paćvierdzili, što mietad pachavańnia ŭ Kurapatach — nie niamiecki. Hitleraŭcy zvyčajna kapali vialikija mahiły — da 50—60 mietraŭ u daŭžyniu, pierad «akcyjaj» achviar raspranali, zabirali asabistyja rečy, zdymali załatyja karonki. Nie vyjaŭlena ŭ pachavańniach i dziciačych astankaŭ. U suviazi z tym, što nacysty i ich pasobniki rasstrelvali jaŭrejaŭ, jak praviła, siemjami, to hety fakt možna ličyć adnym z vyrašalnych pry ŭstanaŭleńni iściny.
Paśla daśledavańnia ŭsich dakumientaŭ była vyniesiena pastanova ab adsutnaści matyvaŭ dla adnaŭleńnia śledstva pa Kurapatach. Sabranyja dokazy śviedčyli ab nieabhruntavanaści zdahadak tak zvanaj hramadskaj kamisii. Analiz źviestak, što byli ŭ kryminalnaj spravie, dazvoliŭ znoŭ zrabić vysnovu ab tym, što ŭ lasnym masivie Kurapaty ŭ 1937—1941 hadach orhanami NKUS BSSR pravodzilisia rasstreły i pachavańni hramadzian, jakija abvinavačvalisia va ŭčynieńni kontrrevalucyjnych i inšych «złačynstvaŭ». Vyznačyć kolkaść i imiony zahinułych u pracesie śledstva było niemahčyma z pryčyny adsutnaści nieabchodnych archiŭnych danych u KDB Biełarusi.
Apošniaje śledstva
Pakolki sabranyja dokazy nie padlahali sumnieńniu, a novyja materyjały tolki paćviardžali ŭžo isnujučaje zaklučeńnie, hromam siarod jasnaha nieba staŭ pačatak novaha, čaćviortaha, śledstva ŭ 1998 hodzie. Hetym razam rasśledavańnie było daručana staršamu pamočniku vajennaha prakurora Biełarusi Viktaru Somavu. I znoŭ była praviedziena pravierka dokazaŭ, sabranych padčas papiarednich śledstvaŭ, rabota pa ŭžo viadomych viersijach.
Nie abyšłosia i biez maleńkaj siensacyi: u chodzie rasśledavańnia «hramadskaja kamisija» pradjaviła «śviedku», jaki nibyta na svaje vočy bačyŭ, jak rasstreły ŭ Kurapatach viali niemcy, a nie NKUS. Vyśvietliłasia, što «śviedka», u pryvatnaści, navat nie znajomy ź miascovaściu, pra jakuju išła havorka, i naohuł akazaŭsia afierystam, jaki vydavaŭ siabie za vieterana Vialikaj Ajčynnaj vajny, nie źjaŭlajučysia im.
U chodzie apošniaha śledstva ŭpieršyniu było vyjaŭlena samaje vialikaje z usich znojdzienych u Kurapatach pachavańniaŭ, u jakim źmiaščalisia astanki bolš jak 300 čałaviek (zvyčajna ŭ jamach znachodziłasia da 100 astankaŭ).
Śledstva zrabiła jašče adnu siensacyju — upieršyniu za ŭsiu historyju raskopak u Kurapatach byli znojdzieny rečavyja dokazy z kankretnymi datami i proźviščami, jakija śviedčyli pra toje, što rasstreły prachodzili da pačatku Vialikaj Ajčynnaj vajny. U pachavańni №30 byli znojdzieny turemnyja kvitancyi ab kanfiskacyi pry aryšcie kaštoŭnaściaŭ, vydadzienyja 10 červienia 1940 hoda Moŭšu Kramieru i Mardychaju Šuleskiesu.
Jak viadoma, 94% strelanych hilzaŭ, znojdzienych u Kurapatach, — ad revalvieraŭ sistemy «Nahan». Akramia taho, było znojdziena niekalki strelanych hilzaŭ ź pistaletaŭ sistem «Braŭninh» i «Valter», što taksama dało mahčymaść prychilnikam «niamieckaha śledu» jašče raz zajavić ab pravamiernaści svajoj viersii. Adnak treba zaŭvažyć, što zbroja hetych sistem vypuskałasia zadoŭha da 1941 hoda, i niaredka mienavita takoj zbrojaj uznaharodžvaŭsia kirujučy skład NKUS. Akramia taho, jość danyja ab tym, što pistalety, u tym liku hetych sistem, byli štatnaj zbrojaj šerahu supracoŭnikaŭ NKUS.
Dahetul viadomyja daloka nie ŭsie miescy pachavańniaŭ achviar palityčnaha teroru. Pavodle śviedčańniaŭ vidavočcaŭ, rasstreły pravodzilisia taksama ŭ rajonie Łošycy. Adzinkavyja rasstreły vialisia i na Kalvaryjskich mohiłkach.
«Kurapackaja sprava» — adna z samych hučnych i viadomych spraŭ u postpierabudovačnaj historyi Biełarusi. Prakuratura našaj krainy pastaviła kropku ŭ hetaj historyi. Siońnia vyniki «kurapackaj spravy» nie zadavalniajuć tolki tych, chto ŭparta nie žadaje čuć praŭdu ab trahičnym minułym Biełarusi.
Tym nie mienš chočacca vieryć, što nadpis na hranitnym abielisku ŭ Kurapatach — «U hetym lasnym masivie ŭ adpaviednaści z pastanovaj Savieta Ministraŭ Biełaruskaj SSR ad 18 studzienia 1989 h. budzie pabudavany pomnik achviaram masavych represij 1937—1941 hh.» — stanie realnaściu ŭžo ŭ najbližejšy čas.
