Pasprabujcie prystuknuć muchu i vy adrazu zrazumiejecie, što jana chutčejšaja za vas. Našmat chutčejšaja. Jak ža hetym malusieńkim istotam ź ich mikraskapičnymi mazhami ŭdajecca tak lohka abvieści nas vakoł palca?
Vierahodna, vy zadumvalisia nad hetym, biespaśpiachova haniajučysia z muchabojkaj pa pakoi za nadakučlivym stvareńniem. Jak jany tak udała ŭchinajucca? Niaŭžo jany ŭmiejuć čytać našy dumki?
Adkaz zaklučajecca ŭ tym, što, u paraŭnańni z čałaviekam, muchi bačać usio, što adbyvajecca, u zapavolenym tempie.
Zirnicie na hadzińnik ź siekundnaj strełkaj. Jon cikaje z peŭnaj chutkaściu. Ale čarapasie budzie zdavacca, što strełka cikaje ŭ čatyry razy chutčej. A dla bolšaści vidaŭ much, naadvarot, adlik siekund budzie ciahnucca prykładna ŭ čatyry razy pavolniej. Pa sutnaści, u kožnaha bijałahičnaha vida svajo ŭsprymańnie płyni času.
Dla muchi čas ciače značna pavolniej, čym dla čałavieka.
Heta adbyvajecca tamu, što ŭsie žyvyja istoty, jakija majuć zrok, usprymajuć navakolny śviet jak bieśpierapynnaje videa, ale malunak, jaki pieradajecca z vačej u mozh, jany zvodziać u asobnyja kadry z roznaj zadadzienaj častatoj.
U čałavieka zadadzienaja častata składaje ŭ siarednim 60 kadraŭ u siekundu, u čarapach — 15, a ŭ much — 250.
Čas adnosny
Chutkaść, ź jakoj hetyja vyjavy apracoŭvajucca mozham, nazyvajecca «častatoj źlićcia mihcieńniaŭ». Zazvyčaj čym mienšy bijałahičny vid, tym vyšejšaja chutkaść padačy śvietłavych impulsaŭ, i tamu muchi pastajanna ŭciakajuć ad muchabojki.
Prafiesar Rodžer Chardzi z Kiembrydžskaha univiersiteta demanstruje, jak pracuje voka muchi.
«Častata źlićcia milhańniaŭ - heta prosta chutkaść, ź jakoj śviatło pavinna ŭklučacca i vyklučacca, pierš čym jaho možna budzie ŭbačyć abo ŭspryniać jak bieśpierapynny malunak», - kaža prafiesar Chardzi.
Jon ŭžyŭlaje kazurkam malusieńkija elektrody ŭ žyvyja śviatłoadčuvalnyja kletki vačej — fotareceptary — i ŭklučaje śviatłodyjodnyja indykatary, jakija mihciać, pastupova pavialičvajučy častatu vybliskaŭ.
Fotareceptary reahujuć na kožnuju vyblisk śviatłodyjoda elektryčnymi impulsami, jakija adlustroŭvajucca na ekranie kamputara.
Testy pakazvajuć, što ŭ niekatorych much receptary vyrazna reahujuć na mihcieńnie da 400 razoŭ za siekundu, bolš čym u šeść razoŭ chutčejšaje, čym moža ŭspryniać čałaviečaje voka.
Rekardsmienam ličycca mucha-zabojca — maleniečkaja drapiežnaja kazurka, jakaja žyvie ŭ Jeŭropie i paluje na inšych much. I łović jana achviar prosta ŭ palocie.
U svajoj «Mušynaj łabaratoryi» ŭ Kiembrydžskim univiersitecie doktar Pałoma Hansales-Bielida demanstruje zvyšchutkuju reakcyju palaŭničaha, zapuściŭšy zvyčajnych pakajovych much u śpiecyjalnuju kamieru da samki muchi-zabojcy.
Vočy muchi-zabojcy źmiaščajuć značna bolš mitachondryj, čym vočy inšych vidaŭ much.
Z dapamohaj chutkasnaj videakamiery Pałoma zapisvaje pavodziny palaŭničaha i achviary z častatoj 1000 kadraŭ u siekundu. Kamputar pastajanna zachoŭvaje apošnija 12 siekund videazapisu.
Voś u kamiery niešta adbyvajecca, i Pałoma naciskaje knopku, kab spynić zapis.
Doktar Pałoma Hansales-Bielida demanstruje zvyšchutkuju reakcyju muchi-zabojcy.
«Čas našaj reakcyi nastolki pavolny, što, kali my chočam spynić zapis u momant padziei, vyśviatlajecca, što heta padzieja ŭžo adbyłasia», — kaža doktar.
Vychodzić, my navat nie možam nacisnuć knopku svoječasova.
Mucha suprać muchi
Na videazapisie bačna, što spačatku mucha-zabojca siadzić nieruchoma. Ale jak tolki pakajovaja mucha pralataje prykładna za siem santymietraŭ nad joj, palaŭničaja ździajśniaje vokamhnienny kidok, a zatym abiedźvie akazvajucca na dnie kamiery.
Tolki paśla prahladu zapavolenaj zdymki na kampjutary stanovicca jasna, što adbyłosia: mucha-zabojca ŭźlacieła, trojčy ablacieła achviaru, niekalki razoŭ sprabujučy jaje schapić, pierš čym joj udałosia heta zrabić piarednimi łapami, źbić na padłohu i ŭčapicca ŭ zdabyču.
Uvieś epizod ad uźlotu da pasadki zaniaŭ adnu siekundu. U našych vačach heta imhnieńnie. I naadvarot - u vačach muchi čałaviečaja ruka ruchajecca z chutkaściu ślimaka.
Takuju nievierahodnuju chutkaść pavodzin musie-zabojcy zabiaśpiečvajuć mitachondryi - bijałahičnyja kletki, jakich u hetaha drapiežnika ŭ vačach značna bolš, čym u inšych vidaŭ much.
Hetyja kletki vypracoŭvajuć enierhiju, nieabchodnuju śvietłavym receptaram vačej. Chutki zrok spažyvaje bolš enierhii, čym pavolny, i płatajadnaja dyjeta muchi-zabojcy zabiaśpiečvaje charčavańnie enierhajomistych kletak.
Ale navat kali b čałaviek mieŭ takuju ž kolkaść mitachondryj u vačach, u nas nie było b takoj vysokaj chutkaści zroku, bo śviatłoadčuvalnyja kletki much pa kanstrukcyi mocna adroźnivajucca ad čałaviečych.
Da hetych strukturnych adroźnieńniaŭ pryvioŭ praces evalucyi. Raźvićcio vačej u členistanohich i chrybietnych pajšło zusim roznymi šlachami kala 700-750 miljonaŭ hadoŭ tamu.
Strunnaja teoryja
Jak kaža prafiesar Rodžer Chardzi, vočy much pracujuć pa pryncypie miechaničnaj pieradačy impulsaŭ - jany reahujuć na śviatło z dapamohaj haryzantalna raźmieščanych malusieńkich vałoknaŭ, jakija pieradajuć sihnał, jak struny.
Zrok chrybietnych uładkavany pa-inšamu: u voku ŭ ich majucca doŭhija trubčastyja kletki, źviernutyja da krynicy śviatła, z chimičnymi rečyvami, jakija reahujuć na sihnał.
«Z punktu hledžańnia mahčymaści sfarmavać mocnuju reakcyju na nievialikuju kolkaść śviatła miechanizm členistanohich bolš adčuvalny, da taho ž i chutkaść jaho reakcyi vyšejšaja, čym u stryžniaŭ i konusaŭ u voku pazvanočnych», - tłumačyć jon.
Prafiesar Rodžer Chardzi vyvučaje strukturu vačej muchi.
Jość niekalki pryčyn bolš vysokaj adčuvalnaści miechaničnaj sistemy pieradačy dadzienych.
Pierš za ŭsio «struny» dazvalajuć paskoryć niejronavyja sihnały. Akramia taho, u niejronavych impulsaŭ isnuje miaža chutkaści, i dziakujučy mienšaj praciahłaści nierva ad voka da mozhu ŭ členistanohich u paraŭnańni z bolš bujnymi chrybietnymi praces pieradačy dadzienych praciakaje chutčej.
Zrešty, i niekatoryja chrybietnyja majuć značna chutčejšy zrok, čym čałaviek. Padobna na toje, što z chutkim zrokam uzajemazłučanaja zdolnaść lotać. Vierahodna, što latučym istotam nievialikich pamieraŭ nieabchodnaja chutkaja reakcyja padčas palotu, kab nie ŭrezacca ŭ pieraškodu.
Usio adnosna
Siarod chrybietnych samy chutki zrok sustrakajecca ŭ žyvioł i ptušak, jakija łoviać nasiakomych u pavietry.
Šviedskija navukoŭcy z Upsalskaha ŭniviersiteta vyjavili, što ptuška vałasianka zdolnaja raspaznavać śviatło, jakoje ŭspychvaje i zhasaje 146 razoŭ za siekundu.
Hety pakazčyk prykładna ŭdvaja bolšy, čym u čałavieka, choć i nie taki vysoki, jak u siaredniaj muchi.
Zdolnaść «zapavolvać čas» raźviłasia ŭ muchałovak u pracesie evalucyi. Asobiny, zdolnyja pierachitryć zdabyču, stali charčavacca lepš, prynosić bolš naščadkaŭ i pieradavać im u spadčynu chutki zrok baćkoŭ.
Ale evalucyjnaja «honka ŭzbrajeńniaŭ» nikoli nie skančajecca. Muchi, za jakimi haniajucca ptuški z chutkim zrokam, taksama raźvivajuć chutkaść reakcyi, i hetak dalej.
Uvohule, u nastupny raz paśla niaŭdałaj sproby prystuknuć muchu nie padajcie ducham. U tym, što vašyja ruchi takija pavolnyja i niaŭkludnyja, vinavatyja sotni miljonaŭ hadoŭ naturalnaha adboru, jakija navučyli much pavolna nazirać za vami.
Čas pamiž vami i muchaj vielmi adnosny.
