20 hadoŭ tamu, 30 kastryčnika 1988 hodu, tysiačy mienčukoŭ, jakija pryjšli da Ŭschodnich mohiłak, kab adznačyć Dzień pamiaci Dziady, razahnała milicyja. Chto addavaŭ zahady na razhon i źbićcio ludziej? Ci hatovyja byli ŭłady prymianić suprać narodu ahniastrelnuju zbroju? Ź jakimi padziejami ŭ adnym šerahu stajać Dziady‑88? Pra heta Michaś Skobła hutaryć z Uładzimieram Niaklajevym.
Michaś Skobła: Vy ŭ 1988 hodzie pracavali hałoŭnym redaktaram moładzievaha časopisa «Krynica», zasnavalnikam jakoha byŭ CK kamsamołu. Pasada jak na toj čas namenklaturnaja. Dyk čaho vas paniesła na tyja, zabaronienyja ŭładaj, Dziady?
Uładzimier Niaklajeŭ: Ja dumaju, pa toj samaj pryčynie, pa jakoj paniesła tudy dziasiatki tysiačaŭ ludziej.
Skobła: Vy kažacie pra značnaść daty. Usio spaznajecca ŭ paraŭnańni. U jakim šerahu palityčnych padziej vam bačacca Dziady‑88?
Niaklajeŭ: Kali vynieści za dužki Vialikaje Kniastva Litoŭskaje i stvareńnie ŭ 1903 hodzie Biełaruskaj sacyjalistyčnaj hramady, to realnaja, faktalahičnaja historyja Biełarusi dla mianie pačynajecca z revalucyi 1917 hodu. Heta pieršaja data. Druhaja data – utvareńnie Biełaruskaj Narodnaj Respubliki ŭ 1918 hodzie. Treciaja – abviaščeńnie 1 studzienia 1919 hodu BSSR. Čaćviortaja padzieja, amal zabytaja, – Varšaŭskaja bitva palakaŭ z balšavikami ŭ žniŭni 1920 hodu. U zachodniaj histaryjahrafii jana razhladajecca ŭporavień z najvialikšymi bitvami ŭ historyi čałaviectva. Nieviadoma, što adbyłosia b z Eŭropaj, kali b Tuchačeŭski prajšoŭ Polšču… U vojsku Piłsudzkaha, darečy, było šmat biełarusaŭ.
Piataja padzieja – 1924 hod, pieršaje ŭzbujnieńnie Biełarusi. Šostaja – 1926 hod, druhoje značnaje ŭzbujnieńnie, paśla jakoha Biełaruś stała naličvać 5 000 000 čałaviek. Siomaja padzieja – 1947 hod, pryniaćcie Biełarusi ŭ skład krainaŭ‑zasnavalnicaŭ AAN. I vośmaj značnaj padziejaj u hetym śpisie dla mianie stajać Dziady 1988 hodu. Niedakumentalnym vynikam ich stała suśvietnaje razumieńnie taho, što Biełaruś była, jość i budzie. A dakumentalnym vynikam stała pryniaćcie Deklaracyi ab suverenitecie i stvareńnie Respubliki Biełaruś. Budźma ščyrymi,
što, prakamunistyčnaja balšynia ŭ Viarchoŭnym Saviecie spałochałasia dvuch dziasiatkaŭ deputataŭ z BNF? Nie, jana spałochałasia taje Biełarusi, jakaja prajaviła siabie 30 kastryčnika 1988 hodu.
Skobła: Niadaŭna ŭ interviju našamu radyjo Zianon Paźniak skazaŭ, što Biełpołk i Ŭnutranyja vojski, jakija razhaniali ludziej la Ŭschodnich mohiłak i ŭ Kurapatach, byli ŭzbrojenyja, i im byli razdadzienyja bajavyja patrony. Jak vy ličycie, ci hatovaja była taja ŭłada prymianić zbroju suprać ludziej?
Niaklajeŭ: Nieŭzabavie paśla kastryčnika 1988 hodu ŭ časopisie «Krynica» my dali fotarepartaž ź Dziadoŭ. Ja niadaŭna ŭziaŭ padšyŭku i pahladzieŭ jaho. Miarkujučy pa tvarach siłavikoŭ,
jany mahli prymianić zbroju.Vielmi ciažka skazać, što było b lepš… Niejak my ŭspaminali tyja padziei z Kastusiom Tarasavym, vielmi śmiełym, darečy, čałaviekam. I jon havaryŭ, što nia varta było Paźniaku spyniać ludziej, sadzić ich na ziamlu, chaj by jany pajšli dalej, i adbyłasia sutyčka. I, moža być, paśla jaje pracesy demakratyzacyi i suverenizacyi pajšli bolš intensiŭna. Nu, ja nia viedaju… Pa mnie, dyk krovapralićcia treba paźbiahać da apošniaha, i ja tut całkam na baku Zianona.
Skobła: U adnoj dziaržaŭnaj hazecie ja pračytaŭ, što 30 kastryčnika 1988 hoda pravaachoŭnyja orhany byli musili spyniać ahresiŭnaść ludziej i tamu prymianili haz i dubinki. Ale ŭ čym była ludzkaja ahresiŭnaść? Zdajecca, vadamiotaŭ nie pieravaročvali, aharodžu na mohiłkach na žaleznyja pranty nie razabrali. Pa‑mojmu, ahresiŭnaść išła tolki z adnaho boku – z boku ŭładaŭ.
Niaklajeŭ: Milicyjanery byli sapraŭdy pierapužanyja. I pierapužanyja jany byli nie praz toje, što niechta tam vyvaročvaŭ łaŭki. Jany nie mahli ŭciamić, jak heta im, uładzie, nie padparadkoŭvajucca?! Jany kažuć: «K nahie!» I pavinny ž biehčy da hetaj nahi, a – nichto nie biažyć! Voś u čym dla ich byli niezrazumiełaść i spałoch.
Skobła: Mnie akurat zapomnilisia nieadekvatnyja pa svajoj žorstkaści dziejańni milicyi. Na siadziačych u poli ludziej milicyjanty pajšli klinam. Na maich vačach išli pa ludziach, pa plačach, pa hałovach. Piśmieńniku Alesiu Astašonku tady złamali rebry. Majmu siabru prosta abcasam bota rastaŭkli hadzińnik i patruščyli palec na ruce. Chto moh addavać takija biazhłuzdyja – ź jakoha boku ni pahladzi – zahady?
Niaklajeŭ: Na maich vačach ciahnuli ŭ varanok Alesia Bialackaha. Dziaŭčatki kinulisia jaho baranić, i ja tam za niejkaha siaržanta schapiŭsia. Zzadu mnie niechta dubinkaj prykłaŭsia, ale milicyjanty razhubilisia, moža, spynicca? I tut ja na svaje vušy pačuŭ: «Vypołniať prikaz!» Značyć – byŭ addadzieny zahad aryštoŭvać, bić, trucić hazam. Pamiatajecca, tady zboku chadziŭ, niby nie prymajučy ŭdziełu ŭ supraćstajańni, namieśnik ministra ŭnutranych spravaŭ Kastuś Płatonaŭ. Ja jaho viedaŭ daŭno, kali jon pracavaŭ jašče kamsamolskim sakratarom. Jon nibyta zastaŭsia niezamiašanym na Dziady. Ale ž heta niemahčyma. Paśla sabrałasia adna cikavaja kampanija, dzie byli i pradstaŭniki ŭładaŭ, i tvorčaj intelihiencyi. I
adna facetnaja dama padniałasia i kinuła ŭ tvar hienerału Płatonavu: «Ty dušyciel! Malisia Bohu za toje, što zabojcam nia staŭ». I jon heta moŭčki prahłynuŭ.Tak što svaju vinu i ŭłada adčuvała.
Skobła: Ci nia pieršym mastackim tvoram pra Dziady‑88 staŭ vaš vierš «Maŭklivy mitynh», nadrukavany tady ž u tydnioviku «Litaratura i mastactva». Zakančvaŭsia jon radkami: «I ŭpieršyniu, maŭkliva ściaŭšy rot, z natoŭpu hlanuŭ lud. Amal narod». Mnie tut chočacca zasiarodzić uvahu na słovie «amal». Biełaruś daŭno stała stała niezaležnaj krainaj. A słova «amal» – jano zastałosia?
Niaklajeŭ: Na žal. Na žal, zastałosia «amal». Kab jano nie zastałosia, to ja b nie napisaŭ apovieść «Viartańnie Viery», jana nadrukavanaja ŭ № 35 časopisa «Dziejasłoŭ». Tam hetaje «amal» prysutničaje ci nie na kožnaj staroncy. Tam, darečy, ja całkam pryvodžu i vierš «Maŭklivy mitynh». I hałoŭny hieroj pytajecca: «Byŭ ža nacyjanalny ŭzdym, była žyvaja enerhietyka. Kudy ŭsio padziełasia?» I, pryznajusia, dakładnaha adkazu, čamu za praminułyja dvaccać hadoŭ z «amal narodu» nia ŭźnikła narodu «nie‑amalnaha», kali možna tak skazać, ja nia maju».
Skobła: Hieroj apovieści «Viartańnie Viery» taksama pabyvaŭ la Ŭschodnich mohiłak u kastryčniku 1988‑ha. Dziady paŭpłyvali na jaho dalejšy los. A dla vas asabista jany stali niejkim padzieja‑padziełam, najpierš śviadomasnym?
Niaklajeŭ: Biezumoŭna. Tyja Dziady paŭpłyvali na mianie i emacyjna, i palityčna, i jak zaŭhodna jašče.Tamu što sa mnoju stałasia toje samaje dziva, jakoje stałasia z bolšaściu ludziej. Z tym samym Hlobusam, jaki bluźnieryć. I jon, i ja tady ŭbačyli realnuju Biełaruś.
Adna sprava – čytać u tvorach Uładzimiera Karatkieviča, što jość narod biełaruski, jość historyja biełaruskaja. I zusim druhaja sprava – uvačavidki ŭbačyć: voś jana, Biełaruś, pryjšła, pryjšła ŭ hetych voś abliččach dziaŭčynak, ciotak i mužykoŭ. Voś jano, tvajo. Ja tady ŭpieršyniu niejak abjomna ŭbačyŭ realnuju Biełaruś.I teksty svaje ja staŭ uśviedamlać pa‑druhomu. Jany stali šukać niejki adras, pačali šukać, da kaho pryjści. Ja ŭsio heta i ŭsich ich – ubačyŭ.
