U Bieraściejskim abłvykankamie abmierkavali «kancepcyju stvareńnia histaryčna‑kulturnaha centru na terytoryi Bieraściejskaje krepaści». Heta stała mahčymym z vyvadam apošnich vajskovych strukturaŭ z terytoryi staroje fartecyi. Kancepcyja prapanuje abjadnać archiealahičny kompleks staražytnaha Bieraścia, memaryjał «krepaści‑hieroja» i sučasny abłasny centar.
U 2019 h. horad nad Buham budzie śviatkavać 1000‑hodździe. Razam z vyvadam vajskoŭcaŭ na terytoryi staraśvieckaje krepaści vyzvaliłasia ažno 300 hiektaraŭ ziamli — unikalny histaryčny, archiealahičny i pryrodny kompleks.
Pa sutnaści, pobač z savieckim vajennym memaryjałam «krepaści‑hieroja» musić paŭstać novy turystyčna‑zabaŭlalny centar. Siarod inšaha, usurjoz razhladajecca mahčymaść restaŭracyi i rehieneracyi častkova acalełych byłych klaštaraŭ bernardynak i bernardyncaŭ XVII st… Abmiarkoŭvajučy ideju kancepcyi, mer horadu Alaksandar Pałyšenkaŭ zaznačyŭ, što hetuju terytoryju «vyrašana nie pradavać pa častkach». A jak pradavać? I kamu?
Na pasiedžańni kaardynacyjnaje rady prajektnyja raspracoŭki pradstaviła prajektna‑budaŭničaje pradpryjemstva «Armih», jakim kiruje architektar M.Hajdukovič. Najbolš intensiŭna planujecca zabudavać Kobrynskaje ŭmacavańnie. Tut majucca stvaryć atrakcyjon a la «linija Stalina», zamiest sastarełaha kiempinhu pabudavać vialiki hatelny kompleks, pad ruiny kolišniaje Kobrynskaje bramy praciahnuć vulicu Hohala. Pry ŭjeździe ŭ krepaść pabudujuć vialikija aŭtamabilnyja parkinhi. Aŭtary kancepcyi prapanujuć praciahnuć u krepaść i čyhunku, kab katacca tam na paravozach…
«Praduhledžana ŭsio: kaviarni i restarany, hateli, kanferenc‑zali, vystavačnyja pamiaškańni», — kaža M.Hajdukovič. Nie zvažajučy ni na jakija finansavyja kryzisy, aŭtary prajektu planujuć pabudavać tamaka ž bazu elektramabilaŭ, kanatnuju darohu, koła ahladu, kab hladzieć na Polšču, to bok na NATA i ES…
Vałynskaje ŭmacavańnie zajmaje płošču 48 ha, i mienavita tut pakul źbierahajecca balšynia pomnikaŭ siaredniaviečnaha Bieraścia. Tut zachavalisia ruiny katalickich klaštaraŭ, siarod jakich najbolšaj cełasnaściu vyłučajecca ansambl klaštaraŭ bernardynak i bernardyncaŭ XVII st., što niekali ŭtvarali abrys usiaho horadu, z boku darohi va Ŭkrainu. Ad ich zastalisia častkova ścieny, a taksama padmurki, sutareńni, padziemnyja halerei. Nam vydatna viedamy vyhlad hetaha kompleksu dziakujučy šmatlikim kraślunkam, abmiernym rysunkam, što rabilisia napiaredadni budavańnia krepaści. Na rukach u prajektoŭščykaŭ i historykaŭ jość usia dakumentalnaja baza, kab adnavić hetuju častku našaje spadčyny maksymalna dakładna i abhruntavana.
Ale aproč taho tutsama prajektoŭščyki prapanujuć pabudavać makiet siaredniaviečnaha Bieraścia ŭ maštabie 1:5. Na žal, ideja staraja i zusim nie aryhinalnaja. Makietami nikoha nia ździviš, i vidavočna, što heta budzie vyhladać marnatraŭstvam na fonie realnych pomnikaŭ, jakija možna restaŭravać. Tutsama, na Vałynskim umacavańni, firma «Armih» prapanuje ŭznavić kamienna‑draŭlany zamak z ramiesnym pasadam (?!), karčmoju, młynam i brovaram, kab raźmiaścić tut hatelna‑zabaŭlalny kompleks.
Čyja heta budzie ŭłasnaść — pytańnie sprečnaje. Bo ŭłady i dumki nie dapuskajuć, što ŭ reali¬zacyi prajektu rehieneracyi staražytnaha siaredniaviečnaha horadu voźmuć čynny ŭdzieł ułasnymi srodkami sami jaho žychary. Zrešty, pakul tamu niama j zakonnych padstavaŭ.
Zastajecca pytańnie i pra los centralnaha vostravu, ci Cytadeli, dzie ŭ svoj čas i byli najbolš važnyja abjekty bieraściejskaje historyi: rynak z ratušaj (padmurki jakoje niadaŭna vyjavili), pałac Sapiehaŭ, pieršyja ŭ Biełarusi i ŭ Vialikim Kniastvie drukarnia, apteka, manetny dvor, Vialikaja synahoha, na ŭzor jakoje, pavodle rašeńnia vaadu 1628 h., treba było ŭzhadniać prajekty synahohaŭ va ŭsim VKŁ. U ruinach tut da nas dajšli kaścioł śviatoha Kazimiera, klaštar jezuitaŭ, bazyljanskaja carkva śviatych Piatra i Paŭła, jakuju pierabudavali ŭ 1840 h. i nazvali «Biełym pałacam», dzie balšaviki padpisali mir ź Niamieččynaj u 1918 h. (carkva isnavała da 1950 h., paśla čaho była častkova razabranaja, a ŭ 1972 h. jaje askabałki byli zakanservavanyja). Što budzie z hetymi abjektami, pobač ź jakimi ŭžo adbudavali były kaścioł aŭhustyncaŭ XVII st. pad pravasłaŭny sabor Śviatoha Mikałaja? Pakul niajasna.
Kamu musiać naležyć adnoŭlenyja kompleksy bernardyncaŭ? Što ŭ ich planujuć raźmiaścić? Niajasna i toje, jak možna zaviaršyć za dziesiać hadoŭ raskopki na terytoryi 300 ha. Roŭna ž niajasnaju zastajecca perspektyva achovy i vykarystańnia takoj vialikaj terytoryi, što, jak mahnit, ciahnie da siabie čornych archieolahaŭ dyj prosta vandałaŭ. Bo dośvied Babrujskaje krepaści pakazvaje, što jak tolki syšli vajskoŭcy, biez naležnaje varty ŭsio było razrabavana j paniščana.
Niedachopy ciapierašniaj kancepcyi, padrychtavanaj miascovymi ŭładami kialejna i tajemna, vynikajuć ź ćmianych ujaŭleńniaŭ uładaŭ pra jakaść i charaktar Bieraściejskaje spadčyny. Heta j tradycyjny saviecki pohlad na rolu dekaratyŭnych ruinaŭ «krepaści‑hieroja», admaŭleńnie prava roznych kanfesijaŭ vałodać miescami kolišnich chramaŭ, admaŭleńnie mahčymaści adnaŭleńnia nia tolki paasobnych abjektaŭ, ale j sucelnaha histaryčnaha asiarodździa…
Hetaksama słabym bokam prapanavanaj kancepcyi jość balans ekalahičnych perspektyvaŭ i zabaŭlalnaj industryi. Terytoryja krepaści za pavajennyja hady pieratvaryłasia i va ŭnikalny pryrodny kompleks, dzie, naprykład, isnuje pakul zakaźnik «Barbasteła», što finansujecca AAN. Hetaja kalonija kažanoŭ — adna z samych vialikich u Eŭropie. Dla Bieraścia i śvietu heta kudy važniej, čym betonnyja makiety ci koły ahladu. Siońnia tut ci nie adzinaje ŭ horadzie miesca cichaha i spakojnaha adpačynku. Kancepcyja nie prachodziła ekalahičnaje ekspertyzy. Niamožna dapuścić, kab u dalejšym prajektnyja pracy vialisia biez ekolahaŭ.
Praktyka adnaŭleńnia histaryčnych centraŭ u Eŭropie śviedčyć, što heta praces składany i doŭhi, jaki nia cierpić paśpiašańnia, pakazušnaści. Kali na miescy ŭnikalnaha archiealahičnaha i pryrodnaha rezervatu ŭźniknie banalny handlova‑zabaŭlalny centar, heta budzie kalasalnaju strataju nia tolki diał Biełarusi. Viedama ž, hateli, parkinhi, kramy — heta važny i nieadjemny element luboha horadu. Ale dla ich jość u Bieraści miesca j pa‑za krepaściu. Dla koła ahladu to peŭna!
Ale šaniec pakul jość. Bieraście, moža być, paŭtoryć podźvihi Hdańsku i Varšavy, padymiecca, jak toj feniks, z chłudu «krepaści‑hieroja», kali buduć papiarednie praviedzienyja naležnym čynam archiealahičnyja, prajektnyja, budaŭničyja, pryrodaachoŭnyja raboty. I tady heta budzie nasamreč cud.
Eskiznyja rašeńni prajektu rehieneracyi asnoŭnych histaryčna‑kulturnych kompleksaŭ pavinnyja być raspracavanyja da 1 červienia 2009 h. Čas na ździajśnieńnie cudu jość.
