Viestka pra blizkija pieramieny ŭ struktury Jeŭrapiejskaha humanitarnaha univiersiteta ŭ Vilni vyklikała šyroki rezanans. Zbolšaha vodhuki nasili niehatyŭny charaktar, pakolki refarmavańnie ŭspryniałasia jak šlach da źniščeńnia univiersiteta jak biełaruskaj ustanovy, rastvareńnia jaho ŭ napłyvie inšaziemnych studentaŭ.
Ci maje pad saboj hrunt hetaja zaniepakojenaść i ŭ čym usio ž sutnaść zapłanavanych źmienaŭ?
Sprava ŭ hrošach
Ad času pierajezdu ŭ Litvu ŭniviersitet isnavaŭ na srodki zachodnich donaraŭ. Uviadzieńnie płatnaha navučańnia nie zabiaśpiečyła ekanamičnaj samadastatkovaści, i 60% srodkaŭ EHU atrymlivaŭ ad zamiežnych subsidyj. Takuju vysokuju stupień zaležnaści ad achviaravańniaŭ majuć niašmat univiersitetaŭ u śviecie, a
pa nastupleńni suśvietnaha ekanamičnaha kryzisu pieramieny ŭ EHU stali žyćciovaj nieabchodnaściu.
Va ŭmovach, kali zachodnija dziaržavy nie majuć srodkaŭ da fundavańnia ŭłasnych ustanoŭ (u Isłandyi, naprykład, dziejnaść niekatorych univiersitetaŭ zaraz prypynienaja za niedachopam finansaŭ), pretenzija na padtrymku «čužoha» EHU tym bolš nie maje nadziei. U suviazi z ryzykaj źniknieńnia kirujučaja rada pryjšła da vysnovy, što univiersitetu patrabujucca źmieny va ŭnutranaj struktury kadraŭ i prahram, a taksama ŭ stratehii naboru studentaŭ.
Aleś Smalančuk, kiraŭnik prahramy «Historyja Biełarusi i kulturnaja antrapałohija» miarkuje, što va ŭmovach kryzisu i kankurencyi EHU pavinny stać mienš zaležnym ad finansavańnia zvonku: «Peŭnaja transfarmacyja univiersitetu niepaźbiežnaja. Pry hetym abmierkavańni, jakija siońnia adbyvajucca va univiersitecie, pakazvajuć, što razumieńnie važnaści biełaruskaści jość. Abvieščany namier stać rehijanalnym centram adukacyi i navuki zusim nie aznačaje, što univiersitet pierastaje być biełaruskim. Naadvarot, biełaruskaść maje šaniec prajavić siabie va ŭschodniejeŭrapiejskim kantekście».
Nie rastvarycca, a ŭzmacnić Biełaruś
Kiraŭnictva univiersiteta nie aceńvaje hety krok jak vyklučna niehatyŭny. Meta – nie prosta vyžyć, a stvaryć akademičnaha lidera, jaki budzie dziejničać ad imia Biełarusi. «EHU byŭ i zastajecca univiersitetam dla Biełarusi, — kaža rektar Anatol Michajłaŭ, — biełaruskija studenty, biełaruskija prahramy buduć mieć padtrymku. U Kembrydžy navučajucca studenty ź Japonii, Kitaju i h.d. Chiba ad hetaha jon staŭ mienš brytanskim? Vialikaja iluzija mierkavać, što ŭvieś śviet tolki i dumaje, jak dapamahčy EHU. Nam treba stanavicca mocnymi ŭ rehijonie i na mižnarodnym uzroŭni. Nichto ŭ Biełarusi pakul nie staŭ lepšy za nas, i my imkniemsia vyvieści Biełaruś na vyšejšy ŭzrovień. Pahladzicie: voś mapa sta univiersiteckich haradoŭ‑lideraŭ. Na ŭschod ad Prahi i až da Maskvy – pusta. A heta ŭsia Polšča, Biełaruś, Ukraina.
Jość univiersitety ŭ Baranavičach, Pinsku. Ci možam paraŭnovać ich z Prynstanam ci Sarbonaj?Heta jak u sporcie: možna być čempijonam u svaim rajonie, ihnarujučy pry hetym čempijanaty Jeŭropy ci Alimpijskija hulni. Čamu adnosna ŭniviersitetaŭ unutry dziaržavy nie ŭźnikaje takoha abureńnia abyjakavaściu da biełaruskaj movy ci biełaruskich daśledavańniaŭ? Bo ŭ paraŭnańni ź imi my daloka napieradzie».
Pad zabaronaj ci pad abaronaj?
Vopyt čatyroch naboraŭ vyjaŭlaje nizkuju cikaŭnaść siarod žycharoŭ Biełarusi da vyvučeńnia historyi Biełarusi. Navat pry zachavańni peŭnych finansavych pryvilejaŭ žadajučych vyvučać rodnuju historyju było mała. Spadar Michajłaŭ ździŭlajecca: «Kali my bačym, što niedastatkova abituryjentaŭ na biełarusistyku, dzie tyja, chto krytykuje, jakija mahli dapamahčy papularyzacyjaj prahramy, stvaryć konkurs? Vielmi važna nie tolki vykazvać pretenzii, ale i paspryjać spravie».
Nizkaja cikavaść da biełarusistyki – heta nie vina EHU, jaki imkniecca raźvić daśledavańni pa Biełarusi i vynieści ich na jeŭrapiejski i mižnarodny ŭzroŭni. «Žadańnie supracoŭničać ź Biełaruśsiu ŭ Jeŭropie jość, asabliva ŭ rehijonie. Litoŭcy zacikaŭlenyja ŭ sumiesnych daśledavańniach, chacia by pa pytańniach historyi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha», – śćviardžaje prarektar Alaksandr Kałbaska.
U stratehičnym płanie raźvićcia ŭniviersitetu ŭkazana, što mieć nacyjanalnuju identyčnaść – adno z pravoŭ čałavieka, i jano ŭ poŭnaj miery zachavajecca ŭ EHU jak biełaruskaj ustanovie. Navat kali biełaruskija studyi buduć finansava niavyhadnymi, jany zastanucca ŭ prahramach.
Spadar rektar vykazaŭ sumnieŭ adnosna žyćciazdolnaści historyi Biełarusi na zavočnym adździaleńni, adnak toje ž datyčycca viečna prysutnaj u EHU prahramy fiłasofii,jakaja taksama pad pahrozaj skaračeńnia.
Pryciahnieńnie zamiežnych studentaŭ zabiaśpiečyć słabyja prahramy finansami, a dla biełarusaŭ sfarmujecca patrebnaja kankurencyja, pry jakoj nie daviadziecca brać kožnaha, chto padaje zajavu. Što tyčycca biełaruskich studyjaŭ ŭ Jeŭrapiejskim humanitarnym univiersitecie, to na dadzieny momant jany źjaŭlajucca adnymi z samych mocnych. «Daśledčyki abjadnanyja ŭ Instytut histaryčnych daśledavańniaŭ Biełarusi, — raspaviadaje Aleś Smalančuk, — my ładzim navukovyja kanfierencyi, realizujem vydaviecki i daśledčy prajekty. Pierśpiektyvy hetaha navukovaha centru vialikija, ale šmat što budzie zaležać ad aktyŭnaści vykładčykaŭ i navukoŭcaŭ. Pakul što tyja mahčymaści, što stvaraje EHU, vykarystoŭvajucca niedastatkova».
Moŭnyja transfarmacyi
Zapłanavanyja źmieny mohuć adbicca na moŭnaj palitycy ŭniviersitetu. Varta pryznać, što i dahetul biełaruskaja mova nie była asnoŭnaj, zaniatki pa‑biełarusku nie pieravyšali 30% ad ahulnaj kolkaści. Pašyreńnie adukacyjnych prapanoŭ za miežy krainy patrabujecca ŭ tym liku i dziela taho, kab zachoŭvać finansavyja pryvilei pa apłacie navučańnia hramadzianaŭ Biełarusi.
Kali dola rasiejska‑ ci anhielskamoŭnych hramadzian pavialičycca, vidavočna, što śfiera vykarystańnia biełaruskaj movy ŭ navučalnym pracesie moža jašče skaracicca.Ź inšaha boku, ništo nie zaminaje ŭžo zaraz naładzić kursy vyvučeńnia biełaruskaj movy. «Vybar movy vykładańnia ŭ EHU byŭ i zastaniecca za vykładčykam. Jaho zadača – danieści viedy i znajści parazumieńnie z aŭdytoryjaj. Heta zusim nie značyć, što isnuje pahroza samomu vyvučeńniu biełarusistyki, jaje daśledavańniam. My nie hublajem svajoj identyčnaści, my majem šaniec pakazać jaje inšym. Pieršapačatkova nas padtrymlivajuć praz toje, što my ‑‑ biełarusy», – ličyć A. Kałbaska, ‑‑ tamu mnie niezrazumiełaja pazicyja «zamiest taho kab varušycca, davajcie skanajem, ale pa‑biełarusku».
Choć daloka nie ŭsie vykładčyki biełaruskamoŭnyja, ale student nikoli nie dyskryminujecca, kali razmaŭlaje pa‑biełarusku. Jon maje mahčymaść volna vykazvacca, pravodzić navukovyja ci tvorčyja prajekty – było b žadańnie. Pieršasnaja zadača tut – nie palityka, a akademija.
Anatol Michajłaŭ zaŭždy vystupaŭ za raźvićcio čystaj humanitarnaj navuki, usprymajučy movu jak srodak:«U mianie časta pytajuć: «Čamu nie vykładajecie, naprykład, fiłasofiju pa‑biełarusku?» Kali jość žadańnie – ja by staŭ, ale na čym vykładać, kali niama pierakładzienych na biełaruskuju movu tekstaŭ? Heta maja vina? I druhoje: ci mahu ja pryznavać pierakłady, niachaj dacentaŭ, dekanaŭ, ale nie fiłosafaŭ? Humanitarnaja śfiera – heta śfiera nie dakładnych navuk, heta śfiera mnostva sensaŭ, u jakich raźbirajucca vyklučna adpaviednyja śpiecyjalisty. Tolki praz toje, što my budziem vykładać fiłasofiju pa‑biełarusku, jakaść nie palepšycca. Šamanstva, na jakoj by movie ni praktykavałasia, nie pieratvorycca ŭ miedycynu. Nam treba stać prafiesijanałami, inakš my tak i zastaniemsia «baranavickim univiersitetam». U naš čas biełaruskaść treba nieści nie tolki pa‑biełarusku, ale i pa‑anhielsku taksama».
Any other ideas?..
Dla abmierkavańnia situacyi ŭ EHU internet‑časopis «Novaja Eŭropa» sklikaŭ admysłovy kruhły stoł, na jakim byli vykazanyja važnyja momanty:
Pavieł Cieraškovič, dacent, dekan fakulteta mastactvaŭ i historyi kultury EHU:
Z majho punktu hledžańnia, u ŚMI byŭ zapuščany łahična niapravilny tezis pra toje, što univiersitet moža być ci biełaruskim, ci rehijanalnym. Na samoj spravie, tut anijakaj supiarečnaści niama, jon całkam moža być i tym, i inšym.
Pry lubych umovach prahrama «Historyja Biełarusi i kulturnaja antrapałohija» budzie isnavać, navat na niekamiercyjnaj asnovie. Heta padmurak dla zachavańnia biełaruskaha abličča univiersiteta. Ja baču paraleli miž EHU i Barsiełonskim univiersitetam, u jakim vykładańnie viadziecca i pa‑ispansku, i pa‑katałonsku. Pry hetym jon nosić jarka vyražany nacyjanalny charaktar, źjaŭlajecca adnym z apiryščaŭ nacyjanalnaj identyčnaści.
Uładzimir Furs, kiraŭnik kafiedry fiłasofii EHU:
«Biełaruskaść» aznačaje najpierš suadniesienaść z prablemami i pierśpiektyvami sučasnaha biełaruskaha hramadstva. EHU – univiersitet, aryjentavany na ŭklučeńnie biełarusaŭ u jeŭrapiejskuju adukacyjnuju i navukovuju prastoru, takim jon byŭ i zastajecca.
Jość zacikaŭlenaść va ŭznaŭleńni dziejnaści ŭ Biełarusi. Adnak miechaničnaje «viartańnie» ŭniviersitetu aznačała b źniščeńnie. Univiersitet, arhanizavany ŭ adpaviednaści ź jeŭrapiejskimi standartami adukacyjnaj i daśledčaj dziejnaści, nie moža ŭpisacca ŭ siońniašniuju izalacyjaniscskuju sistemu vyšejšaj adukacyi Biełarusi, što znachodzicca pad žorstkim palityka‑ideałahičnym kantrolem dziaržavy.
Almira Usmanava, prafiesarka, dekan fakulteta sacyjalnych navuk EHU:
Pakolki stypiendyjaŭ z kožnym hodam stanovicca ŭsio mieniej, to, miarkuju, na ich i nadalej buduć pretendavać tolki biełaruskija studenty.
Kali nam udasca stać «rehijanalnym» univiersitetam, to heta musić adbycca ŭ pieršuju čarhu dziakujučy navukovym daśledavańniam, a nie prahramam padrychtoŭki bakałaŭraŭ.
Z adnaho boku, u nas jość biełaruskija śpiecyjalisty, z druhoha boku, jość mahčymaść dałučycca da intelektualnych resursaŭ Litvy, Hiermanii, ZŠA, Francyi, Rasii. Takaja situacyja va ŭmovach sučasnaj Biełarusi prosta niemahčymaja.
Alaksiej Bratačkin, historyk, vykładčyk BNTU:
Kali raniej ŭ EHU daminavała ŭstaloŭka na adaptacyju zachodnich teoryj, to siońnia jany stali pierałamlacca praź biełaruskuju rečaisnaść.
Alaksandr Adamianc, hałoŭny redaktar Internet‑časopisa «Novaja Eŭropa»:
Važna, kab EHU zastavaŭsia dastupnym dla biełaruskich studentaŭ. Pa‑druhoje, EHU musić zachoŭvać i pavialičvać svaju prysutnaść ŭ biełaruskaj akademičnaj i miedyjaprastorach, pašyrajučy ich. Tak my zachavajem toje asablivaje značeńnie, jakoje EHU maje dla budučych pieraŭtvareńniaŭ u Biełarusi.
P.S. EHU časta krytykujecca za adsutnaść usiaho biełaruskaha. Adnak na samoj spravie pamiž minskim i vilenskim EHU jość vialikaje adroźnieńnie: arhanizacyja stałaha i mocnaha centru biełarusistyki. Rektar zasmučany tym, što pry pastajannym napłyvie pretenzijaŭ nie pastupaje adčuvalnaj dapamohi: «Ja časam znachodžusia ŭ stanie adčaju. Što b my ni rabili, nam kažuć «nie, znoŭ nie tak». A za hetym ža staić padklučeńnie vializnych resursaŭ. Zamiest taho, kab supracoŭničać, pačynajecca baraćba, niejtralizacyja adno adnoha. Napeŭna, my hetaha zasłuhoŭvajem. Treba pahladziecca ŭ lusterka i pryznacca samim sabie, što adbyvajecca ŭ nas u domie, u Biełarusi. Siły raździelenyja, Łukašenka pravić bal. U hetym trahiedyja, da jakoj my majem dačynieńnie».
