Malunak Siarhieja Chareŭskaha.
27 lutaha 1734 hoda ŭ Niaśvižy naradziŭsia Karal Stanisłaŭ Radzivił — samy ekscentryčny piersanaž biełaruskaj historyi. Piša Aleh Dziarnovič.
Hetuju mianušku Karal Stanisłaŭ atrymaŭ praz svajo ŭlubionaje vysłoŭje. Žorstki da paduładnych, jon dobrazyčliva staviŭsia da šlachty, užyvajučy ŭ dačynieńni da kožnaha jaje pradstaŭnika niaźmienny zvarot «Panie Kachanku», dy byŭ papularny ŭ jaje asiarodździ. Našy
palityčnyja, a moža, i maralnyja kryteryi ŭ apoviedzie pra toj čas napeŭna nie spracujuć.Jak adznačaŭ viadomy litaratar XIX st. Juzaf Krašeŭski ŭ apovieści pra Panie Kachanku «Papiery Hlinki», u toj čas «było na što pahladzieć i čamu pa¬dzivicca, bo tady siła i moc išli na paru z vydumkaj; tady čynilisia takija rečy i dziei, jakim ciapier prosta ciažka dać viery».
Palityki Rečy Paspalitaj u XVIII st. byli ŭžo nie ŭ stanie vyrašać unutranyja palityčnyja supiarečnaści biez zamiežnaha ŭmiašańnia. Radzivił vystupiŭ suprać partyi Čartaryjskich, jakich padtrymała Rasija paśla śmierci karala Aŭhusta III u 1763 h. Daviedaŭšysia, što Hienieralnaja kanfiederacyja šlachty VKŁ razam z rasijskimi vojskami chočuć zaniać Niaśviž, jon rušyŭ da svajho radavoha zamka, ale byŭ raźbity rasijcami pad Słonimam.
Panie Kachanku chavaŭsia ŭ Małdovie, Vuhorščynie, Saksonii. Tady
Radzivił źviarnuŭsia da Kaciaryny II z prośbaj uziać jaho pad svaju pratekcyju i viarnuć majontki, uzamien abiacajučy padtrymać prapanavanuju joj kandydaturu na tron Rečy Paspalitaj.A ŭletku 1768 h. Panie Kachanku ŭžo dałučyŭsia da Barskaj kanfiederacyi, jakaja vystupiła suprać karala i rasijskaha ŭpłyvu. Kali rasijskija vojski z bajami ŭziali Niaśviž i Słuck, Radzivił vyjechaŭ hetym razam u Prusiju. Da 1777 h. jon znachodziŭsia na emihracyi ŭ Vuhorščynie, Turcyi, Čechii, Niamieččynie, Francyi, Vieniecyi.
Kab adciahnuć Radziviła ad apazicyi, rasijskaja dypłamatyja znoŭ prapanavała jamu pratekcyju dy viartańnie majontkaŭ. Panie Kachanku pryjechaŭ na Radzimu i zamiryŭsia z karalom.
U kancy 1780‑ch hadoŭ jon znoŭ zbliziŭsia z antykaraleŭskaj apazicyjaj, sfarmavaŭ połk, jaki pieradaŭ u skład vojska Vialikaha Kniastva. Dalejšych ža padziejaŭ Radzivił užo nie pabačyŭ, bo pamior 21 listapada 1790 h.
Ale
lehiendaju Panie Kachanku zrabiła navat nie burlivaje palityčnaje žyćcio, a jahonyja nievierahodnyja bajki i ekstravahantnyja ŭčynki.Panie Kachanku lubiŭ apaviadać pra toje, jak šturmavaŭ ispanskuju Sarahosu. Ź jahonych słovaŭ, artyleryja fartecyi viała ŭrahanny ahoń, adnak kniaź zdoleŭ na svaim kani Kaštancy prarvacca skroź hrad jadraŭ i karciečy i ŭskočyć na vał. I tut jon zaŭvažyŭ, što siadzić na adnoj pałovie kania. Druhuju adarvała jadrom.
Niejak ža ŭletku Karal Stanisłaŭ schacieŭ pakatacca na saniach. Dziela hetaha dziadziniec Niaśvižskaha zamku byŭ pasypany sollu(u inšych viersijach apoviedu — cukram), a taksama zaprežany sani‑kulihi.
Adnoj z ulubionych zabavaŭ kniazia była nastupnaja: płaciŭ viaskoŭcam, kab załazili na drevy i kuvali. Tady kniaź braŭ zbroju i stralaŭ im u «piatuju kropku» piercam.
Svoj ža status pieršaha mahnata Rečy Paspalitaj Radzivił imknuŭsia publična padkreślivać pry luboj nahodzie. Voś jak vyhladaŭ, pavodle miemuarysta Marcina Matuševiča, vyjezd maršałka trybunalskaha Karala Stanisłava ŭ Miensk na siesiju Hałoŭnaha Litoŭskaha Trybunała: u aršaku (kartežy) išło «dźvieście drahonij jaho ludziej abranych, išła charuhva janyčarskaja sto čałaviek, taksama prydvornych. Aproč sta čałaviek piachoty vienhierskaj trybunalskaj nasustrač kniaziu na paŭmili vyjechała cełaje vajavodstva Mienskaje».
Biezumoŭna, častkaju palityčnaj hulni Karala Stanisłava było jahonaje padkreślivańnie ŭłasnaj blizkaści da šlachty, tym bolš što ŭłasnaja natura Radziviła spryjała panibractvu.
Miemuarysty apisvajuć nastupny vypadak, kali «kniaź byŭ u humory». Tady «ŭradniki i šlachta, mahnaty i zaściankoŭcy byli brat za brata. Kniaź, spatkaŭšy niejkaha šlachciča ŭ abadranaj šapcy, sadraŭ jaje ź jaho, pakłaŭ na svaju hałavu, i addaŭ jamu svaju aksamitnuju». Jak pa znaku ŭsie pačali mianiacca šapkami dy pić». «Potym kniaź, dobra pjany, pačaŭ raspranacca, łajučysia na šlachtu ad dobraha serca. I tak adnamu daŭ svoj pas, kažučy: daruju tabie… druhomu kuntuš: maješ… hetamu dyjamantavuju zapinku: trymaj… a inšamu župan: vaźmi… Tak jon zastaŭsia ŭ malinavych šaravarach i ŭ kašuli… i tak uźlez na voz, na jakim była bočka, poŭnaja vina». Panie Kachanku siadzieŭ na bočcy, a voz šlachta ciahnuła pa vułkach Navahradka.
Pobač ža z vobrazam Panie Kachanku jak lićvinskaha Miunchhaŭzena isnavała taksama «čornaja lehienda» Ra¬dziviła. Daśledčyki pišuć, što pjanstva vyklikała ŭ im ahresiŭnaść, lutaść dy ihnaravańnie zvyčajovych normaŭ.
Tahačasnyja miemuarysty abvinavačvali kniazia ŭ ekshibicyjaniźmie.
Pavodle historyka i paeta Julijana Niamceviča, Karal Stanisłaŭ nie mieŭ inšych pakajovych raspranalnikaŭ, «jak čatyroch maładych, śviežych, rumianych, toŭstych dzievak». Piśmieńnik XIX st. Hienrych Žavuski paźniej dadavaŭ, što paśla hulanak Radzivił raspranaŭsia dahała na vačach u ludziej dy kazaŭ palivać jaho vadoj. Žavuski taksama śćviardžaŭ, što Panie Kachanku publična ananiravaŭ u časie bankietaŭ, peckaŭsia dy zahadvaŭ «zadavać ahniu na pachavańni Radziviła».
I choć čałaviek poźniaha Baroka vielmi časta ihnaravaŭ publičnyja normy, ale niemahčyma nie źviarnuć uvahi na toje, što ŭ šmatlikich devijacyjach i hramadskich parušeńniach Panie Kachanku abvinavačvali jahonyja palityčnyja vorahi ci paźniejšyja aŭtary, dla jakich hety pradstaŭnik domu Ra¬dziviłaŭ uvasablaŭ uvieś zaniapad aliharchii, jakuju treba było zacuhlać.
Kab pakinuć u minułym sarmacki ład šlachty, treba było raźviančać jahonaha hieroja.
Karal Stanisłaŭ byŭ najzamožniejšym mahnatam Rečy Paspalitaj i adnym z najbahaciejšych jeŭrapiejskich arystakrataŭ. Jaho majomaść achoplivała 16 haradoŭ i 683 vioski, a vakoł jaho samoha składałasia šmat lehiendaŭ. Z adnaho boku, Panie Kachanku vyjaŭlaŭsia jak adzin z najbolšych pjanicaŭ i hulakaŭ Saskaj epochi, ź inšaha — jak prykład šlachietnaści, samarycianstva i patryjatyzmu.
Nievierahodna bahaty i ŭpłyvovy, jon zdabyŭ sabie siarod šlachty vielizarnuju papularnaść dziakujučy ščodraści, sarmackim zvyčajam, schilnaści da biasiedaŭ i žartaŭ. Adnačasova byŭ viadomy svaimi dzikimi vybrykami i razdražnionaściu.
