20 žniŭnia aŭhancy buduć abirać prezydenta, pryčym, pavodle prahnozaŭ, realnyja šancy na pieramohu na vybarach maje tolki ciapierašni kiraŭnik krainy. Hetyja vybary projduć va ŭmovach, kali navat tamtejšy ŭrad pryznaje, što nie kantraluje častku ŭłasnaj terytoryi, a šmat dzie hety kantrol niapoŭny i niepastajanny — niezdarma niedabrazyčliŭcy dali prezydentu Karzaju mianušku «mer Kabułu».
Aŭhanski Šuškievič, abo Ci jo ŭ Aŭhanistanie dziaržava?
28‑miljonny Aŭhanistan nikoli nia mieŭ sučasnaha biurakratyčnaha aparatu i mahutnaha nacyjanalnaha vojska, a tamu centralnamu ŭradu, kirujučy krainaj, davodzicca damaŭlacca ź miascovymi plamionami, partyzanskimi kamandzirami dy narkahandlarami. Nadzvyčaj raznastajnaja pryrodna i hieahrafična, šmatplemiannaja i šmatmoŭnaja kraina (pa pamierach utraja bolšaja za Biełaruś), jakaja nikoli nie była jak śled abjadnanaja, ciaham apošnich tryccaci hadoŭ znachodzicca ŭ stanie pastajannaha ŭzbrojenaha kanfliktu.
Viartańnie da plemiannych i kłanavych strukturaŭ stała niepaźbiežnym vyjściem dla nasielnictva va ŭmovach tatalnaha hvałtu i adsutnaści efektyŭnych dziaržaŭnych orhanaŭ. Siońnia pad pytańniem zastajecca nia tolki isnavańnie ŭ Aŭhanistanie padvalinaŭ demakratyi, ale i prosta dziaržavy. Aniahož, sutnaść kožnaj dziaržavy palahaje ŭ jejnaj manapolii hvałtu i adzinstvie suverenitetu na peŭnaj terytoryi.
Abrany prezydentam u 2004 hodzie Chamid Karzaj staŭ svojeasablivym aŭhanskim Šuškievičam — jon nia ŭziaŭsia rašuča za naviadzieńnie paradku ŭ krainie, a trymaŭsia palityki zhody i kampramisaŭ, jakaja paźbiahała radykalnych pieraŭtvareńniaŭ, i siońnia, jak i piać hadoŭ tamu, asnoŭnymi pytańniami vybaraŭ źjaŭlajucca ŭsieahulnaja haleča, karupcyja dy narkahandal.Ale samym važnym pytańniem jość biaśpieka — asabistaja, hramadzkaja i majomasnaja — jakaja staić pieršaj u śpisie ludzkich pryjarytetaŭ i bieź jaje zabieśpiačeńnia niemahčyma bracca za astatnija aspekty dziaržaŭnaha budaŭnictva. Mienavita pytańnie biaśpieki vostra paŭstała pierad uradam Karzaja paśla 2006 hodu, kali pačaŭ imkliva adradžacca Taliban.
Indyjskija vytoki hlabalnaha džyhadu
Prablema ŭnutranaj biaśpieki Aŭhanistanu nia moža być vyrašanaja, pakul nia budzie raźviazanaja vonkavaja prablema isnavańnia ŭ Pakistanie niepadkantrolnych uradu rajonaŭ, dzie aperujuć relihijnyja ekstremisty.Tradycyja relihijnaj vajaŭničaści, vykštałtavanaja ciaham stahodździaŭ u musulmanska‑induskim i ŭnutrymusulmanskim (šyicka‑sunickim i mižsektanckim) supraćstajańniach na pamiežžy sučasnych Aŭhanistana, Pakistana i Indyi nia moža być chutka pieraadolenaja, bo tamaka isnuje svojeasablivy zapaviednik sacyjalnaha kanservatyzmu, jaki spryjaje zachavańniu kultury relihijnaha ekstremizmu.
Idei džyhadu raspracoŭvalisia i realizoŭvalisia bolš intensyŭna na indyjskim subkantynencie (nierazryŭna źviazanym z Aŭhanistanam), čym na arabskich ziemlach. Kryvavyja sutyknieńni pamiž tamtejšymi žycharami roznych vieraŭ pa razmachu zazvyčaj pieraŭzychodzili relihijnyja zakałoty ŭ inšych rehijonach śvietu — zhadajma raźniu padčas padziełu Brytanskaje Indyi na Indyju i Pakistan u 1947‑48 hadach, achviarami jakoj stali mnohija sotni tysiačaŭ musulmanaŭ i indusaŭ.
Ekstremizmu spryjała i eŭrapiejskaja kalanijalnaja palityka, u vyniku čaho ekstremisty časam ačolvali masavyja vyzvolnyja ruchi — vialikaje indyjskaje paŭstańnie 1857 hodu abo terarystyčny ruch t. zv. «chindustancaŭ» mohuć być tamu jaskravymi prykładami.Pra toje, što idei tatalnaha džyhadu pajšli ŭ šyrejšy śviet mienavita z «indyjskaj» kałyski śviedčyć i nadzvyčaj vierahodnaja versija pra toje, što sam zasnavalnik vahabizma zasvoiŭ svaje radykalnyja pohlady ad indyjskich ulemaŭ‑ekstremistaŭ, što byli pierajechaŭšy ŭ Arabiju.
Apošnim časam prablema ekstremizmu, uzhadavanaha na sutyku relihijaŭ indyjskaha subkantynentu, uskładniłasia praź jadravaje ŭzbrajeńnie Indyi dy Pakistanu i chraničny kanflikt ŭ Aŭhanistanie, a ŭ vyniku hlabalizacyi tamtejšyja prablemy nabyvajuć usiaśvietnaje značeńnie. Siarod isłamskich ekstremistaŭ, ź jakimi aŭtaru davodziłasia sutykacca ŭ Eŭropie dy na Blizkim Uschodzie, pieršaje miesca pa fanatyźmie i šalonych idejach u maim subjektyŭnym rejtynhu zajmali mienavita pakistancy i indyjcy. Dalej išli aŭhancy i tolki paśla — araby.
Niaŭłoŭny aŭhanski Hary
Staryja idei nianaviści tak by i zabylisia, jak zabylisia nia mienš zabojčyja idei nianaviści da palakaŭ na byłych kresach — kab nia peŭnyja akaličnaści. Paśla hlabalnaha ŭzdymu isłamskaha ekstremizmu ŭ 1970‑ia hady zachodnija i arabskija dziaržavy vyrašyli skarystacca idejami džyhadu ŭ supraćstajańni z SSSR u Aŭhanistanie. Vielizarnyja hrošy, kinutyja na padtrymku časam vidavočna ekstremisckich ruchaŭ, kštałtu Chiekmaćjara, pajšli nie na spravu aŭhanskaj svabody i razbudovu bazy svabodnaj aŭhanskaj dziaržavy, a na stvareńnie infrastruktury teroru i vyškał hałavarezaŭ. Bieź vielizarnaj amerykanskaj i saudaŭskaj padtrymki antyŭradavaja partyzanka ŭ Aŭhanistanie zahłuchła b na samym pačatku, jak zvyčajna hłuchnuć partyzanskija i paŭstanskija ruchi, što nie dajuć rady znajści zamiežnych chaŭruśnikaŭ i fundataraŭ.
Pradkazalnym vynikam hetaj pramocyi stała ŭźniknieńnie ŭ siaredzinie 1990‑ch hadoŭ talibskaj dziaržavy — unikalnaha fenomenu, kali ŭładu ŭ cełaj krainie ŭziali ludzi, što nie chavali svajho ciemrašalstva dy dali prystanišča chieŭry mižnarodnych avanturystaŭ, jakija, abapirajučysia na resursy cełaje dziaržavy, pasprabavali zalić kryvioj śviet.
Hetaha było dastatkova, kab ZŠA ŭviali ŭ 2001 hodzie vojski i skinuli režym talibaŭ, ale sam pa sabie Aŭhanistan nia byŭ nastolki istotnym, kab zachodnija dziaržavy surjozna ŭzialisia za vyrašeńnie tamtejšych prablemaŭ. Pad Kabułam nie było ni nafty ci hazu, a prajekty trubapravodaŭ ź Siaredniaj Azii praz Aŭhanistan taksama akazalisia nie nastolki finansava cikavymi, jak mierkavałasia. Adbyłosia jak u toj staroj pokazcy pra niaŭłoŭnaha Hary. «Niepieramožnych» talibaŭ pakinuli samim sabie, bo Aŭhanistan byŭ prosta nikomu nie patrebny na tle irackich hiešeftaŭ. Zachad pieraklučyŭsia na bolš važnyja dla siabie pytańni, a da prapahandy talibaŭ dadaŭsia čarhovy epizod — maŭlaŭ, učora my prahnali brytancaŭ i Saviety, siońnia — NATO. Kamu jon patrebny, heny Hary?..
Taliby: chaos u Aŭhanistanie i paŭraspad Pakistanu
Adradžeńnie talibskaha ruchu paśla 2001 hodu było pytańniem tolki času ŭ zrujnavanaj daščentu krainie, jakaja zastałasia bieź nieabchodnaj palityčnaj (kab spynić pakistanskaje i arabskaje ŭmiašańnie) i ekanamičnaj padtrymki, niahledziačy na abiacańni mižnarodnaj supolnaści. Viadoma, taliby taksama ciapier nie mahli raźličvać na takuju ščodruju zamiežnuju finansavuju padtrymku jak u 1980‑ch, ale ŭsio adno na ich nie zabylisia dabradziei ŭ bahatych naftaju krainach Persydzkaj zatoki dyj samaje hałoŭnaje — u Aŭhanistanie raskvitnieła vytvorčaść narkotykaŭ i handal imi (na hetuju halinu prypadaje tracina VUP), čym akurat nie praminuli skarystacca taliby.Zastalisia ŭ talibaŭ paśla amerykanskaha ŭvarvańnia i staryja pakistanskija bazy, i navat staryja siabry dy znajomyja ŭ pakistanskim vojsku i specsłužbach. Nia dziva, što talibski ruch chutka pašyryŭsia i zachlisnuŭ siońnia nia tolki Aŭhanistan, ale i Pakistan.
Hetamu spryjali asablivaści dziaržaŭnaha budaŭnictva Aŭhanistanu i Pakistanu, jakija dahetul nie kantralujuć svajoj supolnaj miažy dy nie zaviaršyli pracesaŭ nacyjanalnaj kansalidacyi. Abiedźvie dziaržavy źjaŭlajucca maładymi i niekansalidavanymi nacyjami. Aŭhanistan u mnohim zastajecca praduktam daminavańnia puštunskaj bolšaści nad šmatlikimi mienšaściami, jakija nie vykazvajuć imknieńnia da niezaležnaści, ale zachoŭvajuć minimalnuju lajalnaść da centralnaha ŭradu dy pilnujucca svaich miascovych uładaroŭ.
Stvorany z musulmanskich rajonaŭ Indyi Pakistan doŭha sprabavaŭ budavać nacyju na padstavie supolnaj relihijnaj identyčnaści roznamaścievych etničnych hrupaŭ, ale akcent na relihijnym kampanencie na peŭnym etapie pačaŭ pahražać uładzie tradycyjnych elitaŭ, ad jaho faktyčna admovilisia, a naŭzamien niečaha pryvabnaha nie prapanavali i ciapier pakistanski prajekt maje patrebu ŭ karennym abnaŭleńni, inakš kraina razvalicca, jak u 1970‑ch hadoch, kali adździaliłasia ŭschodniaja pałova — Banhladeš. Šturšok novamu raspadu mohuć dać mienavita taliby. Siońnia Pakistan trymajecca tolki na inercyi i miljardnych amerykanskich subsydyjach.
Hieapalityčnyja vizii majuć kiraŭniki. Bolšaść šerahovych talibaŭ, jak i ŭdzielniki inšych padobnych ruchaŭ, nie pierajmajucca idealahičnymi mudrahielistaściami, a dałučajucca da paŭstańnia z prahmatyčnych pryčynaŭ. Hetaksama nasielnictva padtrymlivaje paśladoŭnikaŭ adnavokaha muły Amara bolš čym palicyjantaŭ Karzaja, bo pieršyja časam mohuć harantavać bolšuju biaśpieku dyj pravasudździe, čymsia druhija.
Navat padtrymka Karzaja na vybarach jašče nie harantuje, što adnačasova tyja ž vybarcy nia buduć lajalna stavicca da miascovych padpolnych (i nie) talibskich orhanaŭ — u Aŭhanistanie, jak zaznačałasia, ni ŭ koha niama manapolii na hvałt i adzinstva suverenitetu, a isnuje šmatuładździe. Ciapierašnija vybary — heta pierš za ŭsio krok da pieraadoleńnia šmatuładździa i zabieśpiačeńnie lehitymnaści ŭłady Karzaja, to bok pryniaćcia jaho aŭhancami ŭ jakaści svajho prezydenta. Ale chacia heta i abaviazkovaja, ale ŭsio ž nie adzinaja ŭmova vyrašeńnia asnoŭnaha pytańnia aŭhanskaj palityki — pytańnia biaśpieki.
Doktar‑akulist jak novaja alternatyva aŭhanskaj palityki
Va ŭmovach chraničnaha hvałtu źjaŭleńnie novaha nacyjanalnaha lidera uskładniajecca, bo amal adsutničaje prastora dla publičnaj palityki, a maje miesca supraćstajańnie hrubaje siły i zakulisnyja damoŭlenaści pamiž asnoŭnymi hulcami — starymi partyzanskimi kamandzirami.
Tym bolš admietna toje, što na hetych vybarach alternatyvaj Karzaju staŭ zusim nia ŭčorašni hałavarez, a były ministar zamiežnych spraŭ, doktar‑akulist Abduła Abduła, jaki choć i nia maje šancaŭ na pieramohu, ale imkliva nabiraje papularnaść u narodzie.
Karzaj — sam pradstaŭnik puštunskaj bolšaści nasielnictva Aŭhanistana — chutka znajšoŭ vyjście i ŭ adkaz na vyklik Abduły pieraciahnuŭ na svoj bok pradstaŭnika vialikaj tadžyckaj mienšaści — bujnoha palavoha kamandzira Machamada Kasema Fahima. Lidera inšaj mienšaści — viadomaha svajoj brutalnaściu ŭzbeckaha hienerała Rašyda Dostuma — Karzaj paabiacaŭ znoŭ pryznačyć načalnikam hienštabu. Aproč taho, Karzaj abiacaŭ dać bolš uradavych pasadaŭ šyitam‑chazarejcam — jašče adnoj šmatlikaj mienšaści krainy — da jakoj raniej stavilisia jak da ludziej druhoha hatunku.
Hetyja maneŭry prezydenta Aŭhanistana śviedčać pra pryznańnie puštunskaj bolšaściu nieabchodnaści supracy ź mienšaściami dy pryncypovaje pryniaćcio damoŭlenaści jak metadu palityčnaj baraćby. Viadoma, adnačasova heta aznačaje viartańnie ŭłady ludziam, niebiespadstaŭna abvinavačvanym u parušeńni pravoŭ čałavieka i vajennych złačynstvach. Ale hetkaja systema ŭciahvańnia ŭ praces ažyćciaŭleńnia ŭłady pradstaŭnikoŭ roznych hrupaŭ i dalejšaje supiernictva pamiž imi niepaźbiežna stvaraje peŭnuju prastoru dla palityčnaha pluralizmu, a značyć svabody, navat kali palityčnyja hulcy buduć mieć antydemakratyčnyja pohlady.
***
Horkaja praŭda, ale zaraz aŭhanskaja palityka nia moža być inakšaj. Niemahčyma sudova pieraśledavać palitykaŭ za złačynstvy, kali ŭ ich uciahnutyja ŭsie bolš‑mienš upłyvovyja fihury ŭ krainie.«Čystaje» minułaje ŭ aŭhanskich umovach aznačaje, što čałaviek prosta nia mieŭ dačynieńnia da tamtejšaje realnaje palityki, a baviŭ čas u zamiežžy ci ničoha nie rabiŭ. A tamu nia maje surjoznaj palityčnaj vahi. U peŭnych sacyjalna‑ekanamičnych umovach mahčymy tolki adpaviedny typ palityčnaha zmahańnia i naiŭna čakać čahości inšaha. Paśla tryccacihadovaj vajny rej zaŭsiody buduć vieści byłyja kamandziry, a nie intelektuały. Adnak časam mienavita takija (mo i nia samyja pryjemnyja) asoby dajuć rady zbudavać dziaržavu na ruinach vajny.
