Jak ja budu tłumačyć niamieckamu čytaču, čamu ja karystajusia słovami Weißrussland i Belarus nie jak sinonimami. Piša historyk Feliks Akierman, jaki rychtuje knihu pra historyju Horadni.
Jany paśpieli palubić Bierlin choć za toje, što tut u centry možna ŭ parku prosta palažać na traŭcy i hladzieć u nieba, i nichto ciabie nie pahonić. (Pryčym bierlinskaje nieba majecca namnoha horš, čym mienskaje, niahledziačy na toje, što ŭ Minsku MTZ pracuje, a voś u Bierlinie sapraŭdnaj pramysłovaści amal nie zastałasia -- zatoje samachodaŭ tut u niekalki razoŭ bolš.)
Panajechała haściej ź inšaziemnych abłaściej, nie, niapravilna... Razmova na sapraŭdnaj biełaruskaj litaraturnaj trasiancy kleicca, i usio fajna da momantu, kali ja pryznaŭsia, što ja ŭ svajoj dysiertacyi na niamieckaj movie karystajusia terminam Wieißrussland. Žal, krach i hańba! Jak tak možna? Chiba ty nie viedaŭ, što parłamient suvierennaj biełaruskaj dziaržavy jašče ŭ 1991 hodzie vyrašyŭ, što Biełarusija zaraz i nazaŭsiody budzie Biełaruś i što jość i aficyjnyja dakumienty, jakija abaviazvajuć u mižnarodnych adnosinach karystacca biełaruska-łacinskaj transkrypcyjaj nazvaŭ. Ale jość jašče adzin niemałavažny faktar u toj sprečcy: niamieckaja mova usio taki naša i ja sam pavinien vyrašać u intaresie čytačoŭ, jak budzie vyhladać adaptacyja histaryčnych terminaŭ.
Pakolki ja pišu pracu pra historyju Horadni u XX stahodździ, u apisańni savieckaha pieryjadu vyłazić tam hetaje strašnaje słova Vajsruśland, bo ŭ toj čas ideja suvierennaj Biełarusi ŭ publičnaj prastory praktyčna nie prysutničała. U tym liku i navukoŭcy pisali svaje pracy u ideałahičnych ramkach marksizmu, a nie nacyjanalizmu. Sama Kampartyja biełaruskuju movu vykarystoŭvała vyklučna ŭ dekaratyŭnych metach, jak fihavy listok.
Mianie maje bierlinskija surazmoŭcy, hości ź Biełarusi, adrazu paraŭnali z francuzami i horšymi nievukami. Ja sprabavaŭ tłumačyć, što biełarusam treba spačatku pierakanać u biełaruskaści bolšaść svaich suajčyńnikaŭ. Tady i my zmožam źmianić niamieckuju movu na karyść varyjantu “Biełaruś” zamiest “Vajsruśland”…
Usio roŭna ja paśla razmovy drenna spaŭ – majo (prafiesijnaje dobra treniravanaje niamieckaje) sumleńnie varušyłasia: a moža varta dapamahčy źlohku biełaruskaj spravie? A moža ŭsio-tki z dapamohaj kamandy znajści & ustavić pierarabić 350 staronak majoj pracy pra mihrantaŭ ź viosak u Horadni?
Nazaŭtra ŭ Staatsbibliothiek ja pravieryŭ, jak hetuju prablemu vyrašali maje niamieckija kalehi.
Tomas M. Bon u svajoj niadaŭnaj knizie pra Minsk amal što uvohule nie karystajecca terminam Biełaruś, tamu što jon razhladaje Minsk paśla 1944 jak typovy sacyjalistyčny horad. Kali što, to jon karystajecca viersijami bielarussisch ci wieißrussisch, jak lepš pasuje, naprykład bielarussisch, kab tłumačyć skaračeńnie BSSR. Bon vykarystoŭvaje dva hetyja słovy jak sinonimy.
U toj ža čas Rajnier Lindnier i Dytrych Bejraŭ u svaim šyrokim ahladzie Handbuch dier Gieschichtie Wieißrusslands, skiravanym na šyrejšaje koła čytačoŭ, karystajucca tolki terminam wieißrussisch, pryčym pra Biełaruś naohuł pišuć Wieißrussland, a Bielarus tolki ŭ niekatorych histaryčnych kantekstach, u jakich heta maje sens.
A što nam dajuć słoŭniki? O, a voś ź imi składana. Niadaŭna ŭ Niamieččynie prajšła reforma arfahrafii. Normaŭ bolš niama. Zastaŭsia tolki kalejdaskop varyjantaŭ, ź jakich čałaviek moža vybirać sam. Kali zazirnuć u aficyjny pravapis 2006 hoda (och, ale ŭ jaho ŭžo ŭnosilisia novyja papraŭki – usio-tki ŭ niekatorych sensach niemcy našmat bolš spartyŭnyja, čym sami biełarusy...), my ŭbačym śmiešnuju karcinu: U hetaj žoŭtaj knižcy Belarus tłumačycca jak… „aŭstryjskaja nazva Biełarusi, a taksama abaviazkovaja nazva ŭ mižnarodnych adnosinach”. Što voś heta značyć? Moža, biełarusy nasamreč dobra zamaskavanyja aŭstryjcy? Mo niezdarma mienavita “Aŭstryjskija avijalinii” kaliści pieršymi siarod zachodnich avijakampanij prakłali maršrut u novaabvieščanuju dziaržavu?
Darobka biełaruskaj tematyki da adnaznačnaści – heta hramadskaja inžynieryja, a nie navuka. Heta nie sprava niamieckich historykaŭ. Niachaj hetym zajmajucca hramadskija dziejačy ŭ samoj Biełarusi, na svajoj nivie. Inšaziemny navukoviec nie moža vyrašyć čysta biełaruskija prablemy. Jon moža ich tolki analizavać i rastłumačyć pa-svojmu. U najlepšym vypadku z hetaha uźnikaje taksama niejki impuls samim Biełarusam, jak zdaryłasia ŭ vypadku knih Lindnera, K´iary, Snajdera.
Taki impuls dla biełarusaŭ spadziajusia dać i ja svajoj knihaj pra Horadniu. Biełaruski horad Horadniu, historyja jakoha jak składanaj, strakataj, šmatetničnaj cełasnaści jašče nie napisanaja. Jość tolki frahmienty – historyi Horadni biełaruskaj, polskaj, jaŭrejskaj, rasiejskaj. (U hetym miescy sardečnyja vitańni dasyłaju ŭsim miascovym kaleham, jakija pamianiali histaryčny marksizm na biełaruskija raznavidnaści rusafilstva abo zachodnictva...)
Niama ni złučeńnia hetych frahmientaŭ, hetych pohladaŭ, niama i ich kanfrantacyi, bo niama siońnia ŭ Biełarusi prastory svabodnaha dyjałohu. Nośbity raznastajnych pohladaŭ pierastali kantaktavacca i naahuł dyskutavać u navukovym sensie słova. Tamu maja sproba złučyć roznyja haradzienskija naratyvy ŭ adzin -- heta najbolšaje, što mahu zrabić dla stvareńnia Biełarusi. A usio-taki Biełaruś uvieś čas stvarajecca…
My jak niemcy ŭžo raz byli sprabavali padtrymlivać biełaruskuju spravu, padkreślivajučy terminam Weißruthenien što Biełaruś -- nie častka Rasii ŭ etničnym sensie. Siońnia my nie karystajemsia hetym słovam, tamu što akurat pad šyldaj Weißruthenien i padčas Pieršaj, i jašče bolš dramatyčna padčas Druhoj suśvietnaj vajny niemcy traktavali hety narod u kałanijalnym rakursie.
Akupanty karystalisia biełaruskimi kałabarantami dla realizacyi svaich metaŭ, u tym liku dla štučnaha stvareńnia mižnacyjanalnych kanfliktaŭ. Kab dystancyjavacca i ad hetaha niamieckaha impieryjalizmu, i ad biełaruskaha nacyjanalizmu epochi nacyjanał-sacyjalizmu, my bolš nie karystajemsia siońnia terminam weißruthenisch, choć, kali ščyra, jon dla maich vušej namnoha pryhažejšy, čym belarussisch. My nie karystajemsia terminam weißruthenisch kab apisać siońniašniuju Biełaruś, ale jak historyki karystajemsia, kali pišam pra kałabarantaŭ i nacyjanalny ruch padčas vajny. Skažam, Biełaruskaja Samapomač pa niamiecku zastajecca Weißruthenisches Hilfswerk. Nam, niemcam, naša adkaznaść za Chałakost i złačynstvy suprać słavianaŭ zaminaje traktavać nacyjanalizm niejtralna. Źmianić hetaje pačućcio budzie namnoha ciažej, čym unieści ŭ našu movu nievialičkuju źmienu.
Tamu ja budu tłumačyć svajmu budučamu niamieckamu čytaču, čamu ja karystajusia słovami Weißrussland i Belarus, a weißrussisch i belarussisch nie jak sinonimami, ale jak markiorami peŭnych pieryjadaŭ ŭ historyi Horadni. Kali vyjdzie jašče niekalki knih belarussisch u zahałoŭku, to možna budzie i list napisać u redakcyju artahrafičnaha słoŭnika Duden z prośbaj źmianić značeńnie słova belarussisch.
Zastajecca pytańnie, chto napiša taki list pieršy. Hrupa biełarusistaŭ ŭ Niamieččynie? Adzin ź lehijonu hiermanistaŭ ŭ VNU Biełarusi? A moža, biełaruskaje Ministerstva zamiežnych spravaŭ? I kali heta staniecca, maja kalažanka z Minsku zmoža skazać, što chieta jana hrošy Fonda Biola i siadzieła ŭ Bierlinie. Prynamsi, jana padšturchnuła svajho siabra Feliksa pieradumać hetuju drobnuju spravu i napisać voś hetaje ese. Za što ja siońnia joj vielmi udziačny.
***
Feliks Akierman (Felix Ackermann) – niamiecki historyk. Abaraniŭ doktarskuju dysiertacyju pra historyju Horadni u 2008 u Jeŭrapiejskim univiersitecie Vijadrina. Dziela hetaha doŭhi čas pražyŭ u horadzie nad Niomanam. Vałodaje biełaruskaj movaj. U pryvatnaści, hety tekst byŭ napisany pa-biełarusku.
Internet-adras redakcyi niamieckaha arfahrafičnaha słoŭnika: www.duden.de
Polskamoŭny błok Feliksa Akiermana pra Horadniu: www.ewropa.blox.pl
