 |
Biełaruskaje miastečka, šyroka pašyrany koliś typ pasielišča — cełaja epocha ŭ historyi našaj krainy. Na pytańnie, ci było miastečka pa-prostu «jašče nie horadam, ale ŭžo nie vioskaj» historyk Ina Sorkina, aŭtarka vydadzienaj u Jeŭrapiejskim Humanitarnym univiersitecie knihi «Miastečki Biełarusi ŭ druhoj pałovie ChVIII — pačatku XIX stst.», adkazvaje, što miastečka — nie tolki pierachodny etap pasielišča, heta jašče i samadastatkovaja admietnaja źjava hramadskaha, pabytovaha i kulturnaha žyćcia Biełarusi. Hutarka z toj, chto vystupaje suprać pieradsudu, što vyraz «na miestačkovy kapył» — heta kiepska.
1. … što toj Paryž
«Naša Niva»: Pa jakich architekturnych prykmietach možna zaŭvažyć, što koliś u tym ci inšym nasielenym punkcie było miastečka?
Ina Sorkina: Płaniroŭka i zabudova miastečak mieła svaju charakternuju strukturu i estetyku.
Miastečki Biełarusi zapazyčyli zachodniejeŭrapiejskuju horadabudaŭničuju asnovu. Mienavita handlovaja płošča źjaŭlałasia płanirovačnym jadrom zabudovy miastečak, što było charakterna dla jeŭrapiejskich haradoŭ CHIII—ChV st.Dla miastečak byli ŭłaścivyja i inšyja rysy płanirovačnaj struktury horada: placavaja zabudova, dosyć razhalinavanaja sietka vulic. U pieryjad Rasijskaj impieryi našyja miastečki zdoleli zachavać aŭtachtonnaje architekturnaje abličča. Chvala rasijskaj univiersalizacyi nie paśpieła dakacicca da miastečak.
«NN»: Što adbyłosia, jakija źmieny ŭ etničnym składzie, u pobycie, ź miastečkam paśla padziełu Reč Paspalitaj i dałučeńnia jaje da Rasijskaj impieryi u kancy XVIII st.?
IS: U pieryjad znachodžańnia našaha kraju ŭ składzie Rasijskaj impieryi miastečki źviedali istotnuju transfarmacyju. I choć termin «miastečka» byŭ aficyjna pryniaty rasijskimi ŭładami, miastečki ŭjaŭlali dla ich novuju źjavu. Hetyja pasieliščy, jakija ŭ bolšaści znachodzilisia va ŭłasnaści miascovych abšarnikaŭ, razam z pryvatnaŭłaśnickimi haradami ličylisia «čužymi rasijskamu žyćciu», i heta było niespryjalnym dla ich raźvićcia. U časy Rasijskaj impieryi funkcyjanavańnie miastečak znachodziłasia pad mocnym presinham palityki caryzmu. Pravavoje stanovišča nasielnictva miastečak pahoršyłasia ŭ vyniku ŭviadzieńnia abmiežavalnych zakonaŭ adnosna habrejaŭ, zapryhońvańnia miestačkovych miaščan, vyklučeńnia miastečak z horadaŭtvaralnych pracesaŭ. Najbolš mocna na žyćcio miastečak i ich nasielnictva paŭpłyvali mierapryjemstvy rasijskaha ŭrada ŭ dačynieńni da habrejaŭ, u pryvatnaści vysialeńni ich ź viosak u haradskija pasieliščy. Heta asnoŭny faktar dynamiki mnohich bakoŭ raźvićcia miastečak (demahrafičnaha, ekanamičnaha, sacyjalnaha, kulturnaha). Značna zakranuła miastečki i palityka carskich uładaŭ, nakiravanaja na razbureńnie kulturnaj infrastruktury, jakaja skłałasia da kanca XVIII st.
U składanych palityčnych i sacyjalna-ekanamičnych umovach miestačkoŭcam dapamahali vyžyvać miascovyja tradycyi ekanamičnaj, sacyjalnaj i kulturnaj arhanizacyi, samakiravańnia i dabračynnaści, uzajemasalidarnaści i ŭzajemadapamohi.
Varta padkreślić, što rasijskija ŭłady akazalisia biaśsilnymi pierarabić biełaruskija hubierni na ŭzor rasijskich hałoŭnym čynam tamu, što im nie ŭdałosia vyniščyć śpiecyfiku i tradycyi miascovych haradskich pasieliščaŭ, uklučna ź miastečkami.
 |
«NN»: Voś ciapier jość horad, vioska, pasiołak haradskoha typu, a voś miastečka… Što takoje ŭvohule miastečka?
IS: Pramaŭlaješ hetaje słova — i adčuvaješ u im niejkuju piaščotu i ciepłyniu, jakija iduć z hłybini viakoŭ, ad našych prodkaŭ…
Siarod nienavukovych traktovak mnie padabajucca nastupnyja: «Miastečka — miesca, dzie možna z paŭhadziny parazmaŭlać pa telefonie, pamyliŭšysia numaram». Miastečka, pavodle starabiełaruskaj movy, pamianšalna-łaskavaja forma ad słova miesta, što značyć horad, i aznačaje haradok, maleńki horad.
Miastečki, jak pasieliščy pierachodnaha stanu pamiž vioskaj i horadam, arhanična pajadnali ŭ sabie ŭkład viaskovaha i haradskoha žyćcia, pobyt sielanina i haradžanina, što va mnohim vyznačała ich śpiecyfiku.Sacyjalnaja i etnakanfiesijnaja strakataść nasielnictva miastečak pry ich nievialikich pamierach i adsutnaści ananimnaści vialikaha horada, pavolnaść štodzionnaha žyćcia va ŭmovach tradycyjnaha hramadstva, svojeasablivy ekanamičny i kulturna-pobytavy ŭkład hetych pasieliščaŭ stvarali niepaŭtornuju atmaśfieru suśvietu miastečka, adroznuju jak ad horada, tak i ad vioski.
Samaje važnaje histaryčnaje značeńnie miastečak, na maju dumku, zaklučajecca ŭ tym, što hetyja pasieliščy źjaŭlalisia prykładam «sužyćcia» ŭ zhodzie pad «adnym dacham» roznych etnasaŭ, vieraŭ, movaŭ i kultur, svojeasablivaj kantaktnaj zonaj pamiž imi. Možna śćviardžać, što i miastečki pryčynilisia da taho, što Biełaruś, pavodle trapnaha vykazvańnia Paŭła Sieviarynca, zrabiłasia antypodam Vaviłonskaj viežy: tut Hospad daŭ parazumiecca mnostvu movaŭ. Miastečka, takim čynam, heta mikramadel usioj Biełarusi, naš histaryčny brend.
2. U subotu-niadzielku apranusia prystojna…
«NN»: Čamu vyraz «na svoj, miestačkovy rozum» užyvajecca jak abraza, ci sapraŭdy žychary miastečkaŭ byli tolki krychu kulturnyja ludzi?
IS:
U Biełarusi słova miestačkovy nie mieła nijakaha admoŭnaha, abraźlivaha sensu. Chutčej za ŭsio karani hetaha stereatypu ŭ niepryjaznych adnosinach da miastečak i ich žycharoŭ z boku Rasii.Mahčyma, što spryčyniŭsia da hetaha i rasijski antysiemityzm. «Miestačkovy rozum» dazvalaŭ paśpiachova zajmacca pradprymalnictvam. Ekanamičnaja palitra miastečak była nadzvyčaj raznastajnaj. Tut suisnavali, spałučalisia i uzajemadapaŭniali adna adnu roznyja formy arhanizacyi vytvorčaści i handlu.
Kiemlivyja žychary miastečak raźvivali i niezakonny handal. Kvitnieła kantrabanda. Pravaročvalisia składanyja afiery, nad jakimi «łamali hałovy» miascovyja ŭłady. Žycharoŭ miastečak nielha nazvać tolki krychu kulturnymi ludźmi. Miestačkoŭcy ŭmieli i dobra pracavać, i dobra, z hustam, adpačyvać i bavić volny čas.
«NN»: Jakoje ž miastečka biez habrejaŭ…
IS: Tak, sapraŭdy, śpiecyfiku miastečak vyznačała taksama kancentracyja ŭ ich habrejskaha nasielnictva. Miastečki pieratvarylisia ŭ asiarodki habrejskaj historyi i kultury, asnoŭnyja nasielenyja punkty na mientalnaj karcie stračanaha habrejskaha śvietu Uschodniaj Jeŭropy. U suviazi z hetym padajecca nieabchodnym uviadzieńnie ŭ biełaruskuju histaryjahrafiju termina «štetł» (u pierakładzie z movy idyš «štetł» i aznačaje «miastečka»), pad jakim treba razumieć habrejskuju fizičnuju i duchoŭnuju prastoru ŭ biełaruskim miastečku. Najaŭnaść štetła — asnoŭnaja asablivaść historyi miastečak Biełarusi. Biez habrejaŭ, biez štetła miastečka stračvaje svaju hałoŭnuju śpiecyfiku… Habrejskaja prastora ŭ miastečku pačała mianiacca ŭ 20—30-ja hady XX st., asabliva istotna va ŭschodnim rehijonie Biełarusi, tradycyjny ŭkład žyćcia habrejaŭ miastečak byłoj «miažy asiełaści». Adnak habrejskaje miastečka, jak asiarodak tradycyjnaha ładu žyćcia, idyšskaj kultury i jak sacyja-kulturny fienomien kančatkova źnikła tolki ŭ hady Hałakostu razam sa svaimi žycharami. Paśla Druhoj suśvietnaj vajny byłyja miastečki ŭžo kančatkova pieratvarylisia ŭ zvyčajnyja pasieliščy ź niezvyčajnym histaryčnym minułym.
«NN»: Znakam tym pra 20—30-yja hh. možna kazać, jak pra pačatak kanca miastečka, a voś dzie chutčej razburałasia miastečka: u davajennym BSSR ci Zachodniaj Biełarusi?
IS: U 20—30-ja hady XX st. miastečki ŭ BSSR i ich žychary źviedali na sabie ŭsie ekśpierymienty balšavikoŭ i pavaroty ich palityki. Zhubiŭšy svaje tradycyjnyja sacyjalna-ekanamičnyja i kulturnyja funkcyi, miastečka sprabuje prystasavacca da novaha žyćcia, upisacca ŭ madel jakoj-niebudź ź jaho składnikaŭ — kałhas abo horad. Adnak straciŭšy svaju raniejšuju admietnaść, unikalnaść, miastečka tak i nie stvaryła novaha fienomienu.
Hetyja pasieliščy i ich nasielnictva («drobnaburžuaznyja elemienty») nie ŭpisalisia ŭ strukturu novaha sacyjalistyčnaha hramadstva. Pakolki da kanca 1930-ch hadoŭ pryvatniki byli likvidavanyja, to skasavańnie samoha paniaćcia «miastečka» jak asiarodka pryvatnaŭłaśnickaj psichałohii było, na dumku ŭładaŭ, łahičnym akordam u vieličnym himnie kalektyŭnaj pracy. Pavodle ukazu Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta BSSR ad 27 vieraśnia 1938 h. «Ab kłasifikacyi nasielenych punktaŭ Biełaruskaj SSR» miastečki jak administracyjnyja adzinki byli skasavanyja.
U Zachodniaj ža Biełarusi, jakaja ŭ mižvajenny čas znachodziłasia ŭ składzie Polščy, miastečki praciahvali isnavać i šmat u čym zachoŭvać svaju śpiecyfiku da trahičnych padziej Druhoj suśvietnaj vajny.
 |
3. Tut i nie vioska, tut i nie horad
«NN: U sučasnaj mas-kultury miastečka znajšło adbitak u słynnym «Narodnym albomie», dzie vyjaŭlajecca zachodniebiełaruskaje miastečka 30-ch hadoŭ. Nakolki, na Vašuju dumku, hetaja mastackaja rekanstrukcyja paśpiachovaja i pieradaje atmaśfieru miastečka?
IS: «Narodny albom» — trapny muzyčny zrez biełaruskaha narodnaha žyćcia (i nie tolki miestačkovaha) mižvajennaj epochi. Atmaśfieru miastečka dobra pieradaje nie tolki źmiest pieśniaŭ, ale i ich šmatmoŭnaje (biełaruskaja, polskaja, rasiejskaja, idyš, trasianka) vykanańnie.
Ale «Narodny albom» nie adziny tvor, jaki cudoŭna pieradaje atmaśfieru štodzionnaha žyćcia miastečak Zachodniaj Biełarusi:jość ŭspaminy Vasila Stomy-Sinicy pra Łužki (drukavałasia ŭ «Połymi« ŭ 1998 h.), a taksama raman polska-biełaruskaha piśmieńnika Siarhieja Piasieckaha «Kachanak Vialikaj Miadźviedzicy» ab pryhodach kantrabandystaŭ, jakija rabili rejdy praz saviecka-polskuju miažu ź miastečka Rakaŭ u Minsk.
«NN»: Dzie možna jašče zaśpieć miestačkovy duch u Biełarusi?
IS: Histaryčna-kulturnaja spadčyna našych miastečak, u tym liku i architektura, paniesła vialikija straty ŭ XX st., pry čym nie tolki va ŭmovach vajennych časoŭ, ale i ŭ mirnyja hadziny.
Tolki niamnohija byłyja miastečki mohuć pachvalicca zachavańniem staradaŭniaha architekturnaha vyhladu. Heta najpierš: Halšany, Łunna, Varniany, Łahišyn, Vysokaje, Čareja, Smalany, Davyd-Haradok, Raduń...Raduń varta naviedać jašče i dziela historyka-krajaznaŭčaha muzieja, stvoranaha Ivanam Fiasienkam, a niezabyŭnyja ŭražańni ad Rakava (niedaloka ad Minsku) ŭzmacniaje muziej bratoŭ Januškievičaŭ. I choć u sučasnaj Biełarusi adnavić miestačkovy suśviet niemahčyma, liču, što viarnuć haradskim pasiołkam i bujnym vioskam ich spradviečnuju i niezasłužana zabytuju nazvu — miastečka.
«NN»: Kažuć, što biełaruskaja nacyja zhubiłasia pa darozie ź vioski ŭ horad. A na hetaj karcinie zajmaje miastečka, jak jano spryjała nabyćciu biełaruskaj tojesnaści?
IS: U pačatku XX st. miastečki pobač ź inšymi pasieliščami Biełarusi ŭklučylisia ŭ nacyjastvaralnyja pracesy. Farmavańniu biełaruskaj nacyjanalnaj śviadomaści žycharoŭ miastečak u značnaj stupieni spryjała susiedstva ź inšaetničnym asiarodździem, najpierš habrejaŭ. Kali pobač znachodzicca «inšy», to paskarajecca ŭśviedamleńnie svajoj admietnaści. Akramia taho, inšyja narody padavali dobry prykład šanavańnia svaich nacyjanalnych tradycyj i zmahańnia za svaje intaresy.
Pra aktyvizacyju biełaruskaha nacyjanalna-kulturnaha žyćcia ŭ miastečkach, u pryvatnaści, śviedčyć vialikaja kolkaść karespandencyj ź miastečak na staronkach tahačasnaj «Našaj Nivy». Na prykładzie niekatorych ź ich možna prasačyć stanoŭčyja źmieny ŭ raźvićci aśviety i nacyjanalnaj śviadomaści. Tak, karespandent z Voŭpy, jaki padpisaŭsia, jak litvin Michaluk Bulba, 1 červienia 1909 h. adznačaŭ: «Narod u nas ciomny: ni knih, ni haziet nie čytajuć; samapačućcia narodnaha niama, i k lepšamu žyćciu, praz aśvietu, nie pamykajucca; pa staramu ciahnuć jarmo biezprahladna. Biełarusy ŭ nas i kataliki, i pravasłaŭnyja». (NN. 1909. № 25.) Praz paŭhoda, u studzieni 1910 h., z Voŭpy pisaŭ viadomy dziejač biełaruskaha ruchu pieršaj pałovy XX st., a na toj čas navučeniec Hrodzienskaj himnazii, Pavał Alaksiuk: «Ciapierašni probašč ks. Aŭk-lis tolki 11 miesiacaŭ, jak pryjechaŭ da nas, a ŭžo dobra pracuje dla karyści naroda: zbudavaŭ špital, ciapier manicca zrabić čajnuju, u katoraj ludzi mahli-b čytać haziety i knižki ŭ svajoj rodnaj movie». (NN. 1910. № 4.) U lipieni 1910 h. P.Alaksiuk užo aptymistyčna pisaŭ: «Hramadzianskaje žyćcio pačynaje pa trochu šyrycca ŭ našaj vakolicy; praśvieta prabivajecca ŭsiudy, a ad jaje i narod robicca bolš śviadomym. Pjanstva pačynaje pakrysie źništožacca. Nacyjanalnaje biełaruskaje pačućcio šyrycca što raz bolej i bolej, i ŭžo majem takich ludziej, katoryja paznali, što nia dobra i brydka čuracca svajoj rodnaj movy. Biełaruskija knižki i haziety pačynajuć cikavić hramadzianstva». (NN. 1910. № 30.)
* * *
Ina Sorkina — historyk, kandydat histaryčnych navuk, dacent. Naradziłasia ŭ Horadni. U 1993 zakončyła histaryčny fakultet, u 1996 — aśpiranturu HdzU. Z 1996 pracuje na kafiedry historyi Biełarusi hetaha ŭniviersitetu. Daśleduje historyju miastečak Biełarusi, aŭtarka niekalki dziasiatkaŭ artykułaŭ, apublikavanych u Biełarusi i za miažoj.
