Paźniak: «Hałoŭnym byŭ vynik. I my jaho dasiahali» 145

Lider Narodnaha Frontu pryadkryvaje sakrety taktyki ŭ časie zmahańnia za Dekłaracyju ab suvierenitecie.

U Varšavie vyjšła brašura Zianona Paźniaka «Deklaracyja — pieršy krok da Niezaležnaści», prymierkavanaja da 20-hodździa pryniaćcia Deklaracyi ab dziaržaŭnym suverenitecie BSSR i ŭtvareńnia Apazycyi BNF u Viarchoŭnym Saviecie. U razmovie z karespandentam Svabody aŭtar uzhadvaje padziei 20-hadovaj daŭniny.

Paźniak: 11-ha traŭnia 1990 hodu adbyŭsia Sojm BNF, na jakim śćvierdžana, što niezaležnaść Biełarusi źjaŭlajecca palityčnaj metaj Narodnaha Frontu. Było pryniataje rašeńnie ab praviadzieńni ahulnafrontaŭskaj kanferencyi «Niezaležnaja Biełaruś». Kanferencyja adbyłasia ŭ Miensku ŭ kancy traŭnia. Na joj prysutničali deputaty ad BNF savietaŭ usich uzroŭniaŭ, a taksama delehaty z usioj Biełarusi. Asnoŭny dakład rabiŭ staršynia Frontu (Vaš prychilny słuha). Kanferencyja pryniała rašeńnie ab zmahańni za niezaležnaść.

U pačatku červienia tekst frontaŭskaj deklaracyi pra niezaležnaść Biełarusi byŭ padrychtavany i pradstaŭleny deputatami Frontu ŭ Viarchoŭny Saviet u jakaści prajektu zakanadaŭčaha dziaržaŭnaha dakumentu.

Treba mieć na ŭvazie, što słova «niezaležnaść» hučeła ŭ toj čas dla namenklaturnych kamunistaŭ niejkim kaščunstvam, jakoje mahli kazać chiba što «vrahi sovietskoj vłasti».

A značeńnie słova «suverenitet» dobraja pałova ź ich uvohule słaba razumieła, niekatoryja nia ŭmieli navat pravilna vymavić. I tut raptam — «deklaracyja pra niezaležnaść».

Ahałomšanaja namenklatura vysłuchała dakład u miortvaj cišyni. Tady kamunistyčnaja balšynia zavaliła naš prajekt hałasavańniem.

Tym časam zmahańnie za ŭładu ŭ imperskaj KPSS pamiž Jelcynym i Harbačovym pačało nabyvać kamičnyja elementy. Balšaviki-impercy zahavaryli ab suverenitecie. 12-ha červienia 1990 hoda Viarchoŭny Saviet RSFSR pad staršynstvam Jelcyna pryniaŭ «Deklaracyju ab dziaržaŭnym suverenitecie RSFSR», jakaja praduhledžvała (zaŭvažcie!) pryjarytet rasiejskich zakonaŭ nad sajuznymi. Zrazumieła, što heta rezka pavialičyła palityčnuju vahu Jelcyna, jaki byŭ staršyniom Viarchoŭnaha Savietu RSFSR.

Harbačoŭ tut ža prydumaŭ svoj kontraplan suverenitetu (kab abmiežavać Jelcyna). Harbačoŭski plan składaŭsia z dvuch etapaŭ. Na pačatku było prapanavana ŭsim «sajuznym» respublikam pryniać deklaracyi ab suverenitecie (ale farmalnyja), a potym zaklučyć novy sajuzny dahavor (z prajektu jakoha vynikała, što ŭsie pravy byli b u maskoŭskaj ułady SSSR, heta značyć — u Harbačova). U svoj plan Harbačoŭ pačaŭ hulacca ŭžo ŭ červieni 1990-ha. Nieŭzabavie Staršynia Viarchoŭnaha Savieta BSSR i kiraŭnictva CK KPB atrymali rekamendacyju z Maskvy padrychtavać i pryniać deklaracyju ab suverenitecie «v sostavie Sojuza SSR».

Pamiataju źbiantežany «hotovyj k ispołnieniju» tvar našaha aryhinała, kamunistyčnaha «śpikiera» Mikałaja Dziemiancieja. Tolki što jany zavalili naš frontaŭski prajekt deklaracyi i kazali, što nijakaj niezaležnaści nia moža być, i tut na tabie — taki pavarot.

My, deputaty Apazycyi BNF skarystali hetuju harbačoŭskuju hulniu (ŭ jakoj jon prajhraŭ) napoŭnicu i ŭklučylisia ŭ napisańnie Deklaracyi.

Ahulny tekst, jaki amal poŭnaściu byŭ napisany nami, ja (pa prapanovie staršyni Kamisii VS Leanida Kozika) pradstaŭlaŭ na Sesii ad Apazycyi BNF (ad Kamisii pradstaŭlaŭ Ł. Kozik). Vyniki paartykulnaha hałasavańnia ŭ cełym byli ŭ našu karyść, ale ŭ kancy abmierkavańnia abstanoŭka pahoršyłasia nastolki, što pierad ahulnym hałasavańniem mahła adbycca revizija ŭžo pryniataha i vychałoščvańnie dasiahnutaha.

Kamunistyčnaja balšynia mieła nad nami kolkasnuju pieravahu ŭ 10–12 razoŭ. Vyjhrać u ich hałasavańniem naŭprost było ŭ pryncypie niemahčyma. Dla pieramohi nad balšynioj (što, na pieršy pohlad, zdavałasia nievierahodnym) my raspracavali taktyku, jakuju ja nazyvaŭ dla siabie «palityčnym džyu-džytsu» (dziudziucu) — heta značyć pieramahać praciŭnika, skarystaŭšy suprać jaho jahonuju siłu. My Kamunistyčnaja balšynia mieła nad nami kolkasnuju pieravahu ŭ 10–12 razoŭ.

vykarystoŭvali parlamencki nieprafesijanalizm i lanotu namenklaturnych deputataŭ, drennuju parlamenckuju arhanizavanaść, pasredny intelektualny ŭzrovień i samaje hałoŭnaje (biez čaho b nie było pieramohi) — psychalahičny aspekt: ichnuju šalonuju nianaviść da BNF i žadańnie biazdumna i uparta rabić usio nasupierak deputatam Frontu. Voś hetuju nianaviść my j nakiravali na słužbu BNF. Prymušali ich hałasavać suprać nas, ale za našyja intaresy (pra što jany adrazu nie zdahadvalisia). Na praciahu 1990–91 hh. hetaja taktyka nas nie padvodziła. Užyvali my jaje i ŭ čas pryniaćcia Deklaracyi ab suverenitecie (naš znakamity pravakacyjny vychad z zali, jaki prymusiŭ kamunistyčny beton zabycca pra reviziju i na chvali emacyjnaha abureńnia i anty-BNF pryniać ahułam uvieś tekst Deklaracyi z usimi našymi prahałasavanymi pałažeńniami). U 345-asabovym kamunistyčnym Viarchoŭnym Saviecie, u sytuacyi farmalnaj bieznadziejnaści dla nas (apazycyjnaj «tryccatki» BNF) hałoŭnym byŭ vynik. I my jaho dasiahali. Jak kazaŭ voraham Davyd Haradzienski: «Nas mała — litaści nie čakajcie!»

Pryniaćcie Deklaracyi ab suverenitecie biez kanstytucyjnaj normy ab viaršenstvie biełaruskaha prava (namenklatura zavaliła hetaje pałažeńnie) nie aznačała niezaležnaści krainy i, jak byccam, na pieršy pohlad, mała što źmianiała, asabliva ŭličvajučy najaŭnaść kalanijalnaj administracyi i savieckaj ułady z pramaskoŭskaj namenklatury.

I ŭsio ž Deklaracyja źmianiała šmat što. Heta byŭ pieršy realny krok da realnaj niezaležnaści krainy. Była zakładziena jurydyčnaja baza i zroblena asnova dla dalejšych pavodzinaŭ ułady i hramadztva na šlachu da niezaležnaści.

Treba ŭličvać, što pry savietach nacyjanalnaja idealohija była tak mocna vyniščana ŭ biełaruskim hramadztvie, što ludzi bajalisia stać volnymi, šmat chto navat nie ŭjaŭlaŭ, jak heta možna budzie isnavać biez SSSR. Na ŭmacavańnie hetych zbočanych ujaŭleńniaŭ 70 hadoŭ pracavała maskoŭskaja prapahanda. Pryniaćcie Deklaracyi ab suverenitecie zrabiła vialiki stanoŭčy zruch u śviadomaści biełarusaŭ. Ludzi pačali ŭśviedamlać samakaštoŭnaść nacyi i svabody.

Deklaracyja dała mahčymaść nam, deputatam BNF, realna pracavać u Viarchoŭnym Saviecie nad zakanadaŭčaj bazaj niezaležnaj dziaržavy, rychtavać zakony ab hramadzianstvie, ab bankach i bankaŭskaj spravie, ab uzbrojenych siłach, ab biełaruskich hrošach, ab ziamli i ekanamičnych reformach i h. d.

Słovy «suverenitet» i «niezaležnaść» stali aficyjnymi terminami, uvajšli ŭ śviadomaść hramadztva i ŭładnaj biurakratyi. Narešcie, heta byŭ užo hatovy dakument dla chutkaha abjaŭleńnia niezaležnaści, dastatkova było tolki zrabić jaho kanstytucyjnym zakonam i zaručycca padtrymkaj ludziej.

Paśla pryniaćcia Deklaracyi ab suverenitecie padtrymka hramadztvam idejaŭ svabody i niezaležnaści šmatkroć pavialičyłasia. I kali praz hod, 25 žniŭnia 1991 hoda, paśla histaryčnaj niečarhovaj i nadzvyčajnaj Sesii Viarchoŭnaha Savieta BSSR nastaŭ hety doŭhačakany Dzień Niezaležnaści, to (i heta asabliva ŭličym) asnoŭnaja palityčnaja i zakanadaŭčaja baza niezaležnaj Biełarusi (i, pierš za ŭsio, Deklaracyja, jakoj nadali status kanstytucyjnaj siły) byli ŭžo padrychtavanyja. I druhoje, — było ŭžo ahułam padrychtavanaje i hramadztva, našyja ludzi. Zastavałasia tolki śćvierdzić i realizavać palityčnuju volu. I heta było zroblena pry aktyŭnaj i rašučaj pazycyi deputataŭ Narodnaha Frontu.

25 žniŭnia 1991 hoda staŭ najvialikšym dniom našaj historyi — Dniom realnaj dziaržaŭnaj niezaležnaści Biełarusi. Deklaracyja była piaredadniem hetaha histaryčnaha dnia.

Jak vy aceńvajecie sučasnuju histaryjahrafiju, pryśviečanuju padziejam 1990–91 hadoŭ?

Ułada, jakaja admianiła dziaržaŭnaje śviatkavańnie Dnia pryniaćcia Deklaracyi ab niezaležnaści i kantraluje idealohiju i navuku, niščyć nacyjanalnuju kulturu, takaja ułada nie dazvolić adekvatnaha i naležnaha adlustravańnia hetaj padziei. Što my i nazirajem u režymnym aficyjozie. Pačaścilisia (i buduć praciahvacca dalej) sproby falsyfikacyi padziei, zamoŭčvańnia, kazańnia paŭpraŭdy, padtasovak, pieratuzvańnia faktaŭ i h. d. u styli maskoŭskaj prapahandy.

Pakul što «interpretataraŭ» strymlivaje isnavańnie ŭ palitycy frontaŭskich deputataŭ Apazycyi BNF, jakija damahlisia histaryčnaj pieramohi biełaruskaj baraćby za volu i niezaležnaść i, jakija šmat što viedajuć pra spravy kamunistyčnaj namenklatury, suprać jakoj zmahalisia. Imiony takich našych zmaharoŭ-deputataŭ, jak Jury Bieleńki, Siarhiej Papkoŭ, Mikałaj Kryžanoŭski, Lavon Barščeŭski, Valancin Hołubieŭ, Aleh Trusaŭ, Halina Siamdzianava, Siarhiej Antončyk, Siarhiej Navumčyk, Alaksandar Sasnoŭ, Lavon Dziejka, Viktar Ałampijeŭ, Hienadź Hrušavy, Mikałaj Markievič, Piotra Sadoŭski, Lavon Zdanievič, Uładzimier Zabłocki, Aleś Šut, Mikałaj Aksamit i inšyja i siońnia hučać u hramadzka-palityčnym kantekście našaj krainy i strymlivajuć tych, chto chacieŭ by pataptacca pa našym zmahańni i histaryčnych dasiahnieńniach, jakija dla ŭsich nas stalisia ci ni najvažniejšym dasiahnieńniem žyćcia.

Čym dalej adbiahaje čas ad revalucyjnych 1990-91-ch hadoŭ, tym bolš uśviedamlajecca ludźmi spraviadlivaść zmahańnia za volu i niezaležnaść, tym bolš vyrastaje vielič tych, dalokich užo, padziej.

Staraja kamunistyčnaja namenklatura, jakaja kałodaj lažała na šlachu niezaležnaści, adčuła heta ciapier u pavietry i pačała prystasoŭvacca. Naš niezabyŭna-reakcyjny M. Dziemianciej (jakoha my tak niepačciva pahnali z pasady), navat uspaminy napisaŭ, pavodle jakich usio zrabiŭ jon: i Kanstytucyju, i Deklaracyju, i Niezaležnaść (i piša, jak havoryć).

Ale bolš mianie ździviŭ niaśmieły i nierašučy Miečysłaŭ Ivanavič Hryb. Akazvajecca, i jon tady zmahaŭsia za volu, ale BNF jamu u hetym pieraškadžaŭ.

A my j nia viedali pra takoha «zmahara». Pryšłosia mnie jamu pryśviacić paru radkoŭ u hetaj knižcy.

Adkrytaja łabavaja pazycyja režymu suprać Deklaracyi i dziejnaści deputataŭ Narodnaha Frontu pa zdabyćci niezaležnaści zafiksavana ŭ vykazvańniach Łukašenki i na marhinesie — u forumach Internetu, dzie «pracujuć» spechrupy prapahandystaŭ ad KHB. Heta taki «uzrovień», jaki nie vymahaje navat kamentaroŭ. Realnaje ŭździejańnie takoha rodu «prapahandy» na spažyŭcoŭ — admoŭnaje. Tym nia mienš, ahientura ŭparta «pracuje», bo hałoŭnaja zadača specsłužbaŭ tut — razvalić, razburyć dyskusiju pa surjoznych nacyjanalnych pytańniach, pieratvaryć jaje ŭ słoŭnuju kłaaku, nia dać ludziam parazumiecca, skansalidavać svaje nacyjanalnyja intaresy i h. d.

Usio heta, viadoma, nia maje nijakich dačynieńniaŭ da histaryjahrafii, ale jość zakuliśsiem režymu, tym vulharnym znakam, jaki pakazvaje na padśviadomaść pavodzinaŭ aficyjnaha histaryčnaha napisańnia.

Tym časam nacyjanalnuju historyju robić nacyjanalnaja palityka. Historyja akupacyi nia jość nacyjanalnaj palitykaj, hetak ža, jak pomniki akupantam, nia jość pomnikami nacyjanalnaj historyi. Hetak i biełaruskuju histaryjahrafiju moža stvaryć tolki biełaruskaja nacyjanalnaja navuka.

Radyjo Svaboda

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH