Podumaješ – nu, priezidient,
nu, sojediniennych štatov.
A vsie-taki – vied́ Priezidient
Sojediniennych Štatov!
Dźmitry Pryhaŭ
Nia kołaj adzinaj
U najnoŭšaj historyi niamała pierakryžavańniaŭ, choć časam i nievidavočnych, miž Biełarusiaj i ZŠA. Dva amerykanskija prezydenty – Ryčard Niksan na pačatku 1970-ch (na šlachu z Maskvy jon naviedaŭ Miensk, a taksama Chatyń) i Bił Klintan pry kancy 1990-ch byli ŭ Biełarusi. Pra vizyt Klintana nahadvaje pamiatnaja łaŭka ŭ Kurapatach.
Ź Biełarusiaj źviazana imia jašče adnaho prezydenta – Džona Kienedzi. U Miensku doŭhi čas žyŭ budučy zabojca prezydenta Li Harvi Osvald, jaki ažaniŭsia byŭ na biełaruscy. Niamała mienčukoŭ lubiać uspaminać, jak pry kancy 1950-ch pili z Osvaldam harełku. Z kožnym hodam «subutelnikaŭ» robicca bolš – pavodle taje samaje zakanamiernaści, analahična ź jakoj u Miensku pavialičvajecca kolkaść veteranaŭ Druhoj suśvietnaj vajny.
Byli j kulturnickija padziei, što pakinuli śled u žyćci mienčukoŭ. Zhadaju kancert arkiestra Djuka Elinhtana ŭ mienskim Pałacy sportu, vystavu architektury ZŠA, na jakuju vystrojvalisia kilametrovyja čerhi i paśla jakoj hałoŭnym kłopatam mienskich nastaŭnikaŭ i vykładčykaŭ zrabiłasia adbirać u junakoŭ znački z vyjavaj amerykanskaha ściaha – ich daryli ŭsim naviednikam. Nielha nie zhadać i vystavy «Mastactva ZŠA XX st.» i «Amerykanski žyvapis XVIII–XIX st.». Na pieršaj šmat ludziej upieršyniu ŭ žyćci ŭbačyli sapraŭdny pop-art, kultavyja raboty Endzi Ŭorhała, siarod jakich – znakamity «razmnožany» partret Merlin Manro.
Nu a razvahi pra ŭpłyŭ bluzu j rok-n-rołu na niekalki pakaleńniaŭ biełaruskaj intelihiencyi možna ŭvohule apuścić.
Tym nia mienš, dazvolu sabie śćviardžać, što ŭ śviadomaści miljonaŭ biełarusaŭ ZŠA asacyjujucca najpierš z kaŭbojem Malbara, koka-kołaj i straŭniami «Makdonałds» (karparacyi, jakaja nasamreč maje štab-kvateru ŭ Kanadzie), čym z Džymi Chendryksam, Dženis Džoplin i Džymam Morysanam.
BT, jakoje štodnia pryśviačaje najbolšuju kolkaść zamiežnych siužetaŭ mienavita ZŠA – pryčym vyrazna nehatyŭnych i adnačasova prymityŭnych, – rehularna demanstruje amerykanskija filmy.
Kaniešnie, farmavać mierkavańnie ab žyćci ŭ ZŠA na padstavie halivudzkich filmaŭ nastolki ž plonny zaniatak, jak sprabavać atrymać źviestki ab realijach savieckaha žyćcia ź filmu «Śvietły šlach».
Palmu pieršynstva ŭ farmavańni «hlancavaha» imidžu Ameryki śled addać samim amerykancam, to bok amerykanskaj reklamie.
Tak zvanyja symbali amerykanskaha ładu žyćcia kštałtu hamburhieraŭ i koły vykarystoŭvajucca antyamerykanistami roznaha kštałtu – ad deputata Kaściana da biełaruskich anarchistaŭ – u jakaści dokazaŭ biezduchoŭnaści Zachadu i prajavaŭ imperyjalizmu j hlabalizmu. A zvyčajnyja biełaruskija hramadzianie, vychavanyja na štampach antyamerykanskaje prapahandy, spakojna spažyvajuć koka-kołu j chot-dohi, nosiać džynsy, jeździać na «fordach», hladziać halivudzkija filmy.
ZŠA? Dzie heta?
Adzin chłapčuk u elektronnym listavańni sa svaim novym znajomcam u Siecivie – amerykancam – žartam zapytaŭsia: «Ty žyvieš u ZŠA? A dzie heta?» (Pierad tym amerykanski junak pacikaviŭsia, dzie znachodzicca Biełaruś.) Amerykaniec byŭ šakavany. Jon nia viedaŭ, jak adkazać.
Nia tolki absalutnaja bolšaść amerykancaŭ nia viedaje, dzie Biełaruś, ale j pieravažnaja bolšaść biełarusaŭ ćmiana ŭjaŭlajuć, što takoje Złučanyja Štaty Ameryki, kolki tam štataŭ i chto byŭ prezydentam da Buša-małodšaha. Usieahulnaja nieadukavanaść, niahledziačy na isnavańnie internet-encyklapedyjaŭ, pašyranaja va ŭsim śviecie, i jaje treba pryznać naturalnaj.
Tolki nievialikaja kolkaść intelektuałaŭ u Biełarusi čytali Fołknera, Heminhŭeja, Hinzberha. Jašče mienš ludziej čytali ich u aryhinale. Jašče mienš amerykancaŭ čytali ci chacia b čuli pra Bykava, Baradulina, Razanava.
Jość i vyniatki. Były pasoł Džordž Kroł staŭ, badaj, pieršym amerykanskim dyplamatam, jaki nia tolki na słovach palubiŭ Biełaruś i biełaruskuju movu, ale i pačaŭ joju karystacca.
U ZŠA, dziakujučy niekalkim chvalam emihracyi ŭ XIX–XX st., apynułasia šmat našych suajčyńnikaŭ. Ale małaja častka emihrantaŭ imknułasia zachavać pamiać pra biełaruskija karani. Znakamity kampazytar Isaja Berlin, aŭtar niefarmalnaha amerykanskaha himnu «Boža, błasłavi Ameryku», naradziŭsia pad Mienskam. Ni dla jaho samoha, ni dla miljonaŭ amerykancaŭ hety fakt nia mieŭ i nia maje značeńnia.
Tolki adna chvala emihracyi – Druhoj suśvietnaj vajny – pryviała da źjaŭleńnia ŭ ZŠA dyjaspary. Davoli małalikaj i raźjadnanaj u paraŭnańni ź inšymi, ale dyjaspary, u jakoj zachoŭvajucca mova i viernaść biełaruskim tradycyjam. Usie, chto pryjaždžaŭ u Štaty da taho ci paźniej rana ci pozna intehravalisia ŭ amerykanskaje hramadztva, pierastajučy adčuvać svaju prynaležnaść da svajoj nacyi. Što j nia dziva, uličvajučy nizki ŭzrovień nacyjanalnaj samaśviadomaści na radzimie.
Vyklučeńniem staŭ Zianon Paźniak, jaki nia zmoh ci nie schacieŭ upisacca ŭ amerykanskuju dyjasparu abo zaniać ŭ ZŠA admysłovuju nišu, nakštałt toj, jakuju zdoleŭ zaniać «vermoncki pustelnik» Sałžanicyn.
Praŭda, apošnim časam, z raźvićciom Internetu, sytuacyja pierajnačvajecca, niamała biełaruskich studentaŭ, jakija navučajucca ŭ ZŠA (i majuć namier tam zastacca), udzielničajuć u biełaruskich forumach, cikaviacca palityčnym i kulturnym žyćciom Biełarusi, stvarajuć biełaruskamoŭnyja sajty.
Ale heta sytuacyi kardynalna nie źmianiaje.
Jak ihnaravać Holfstrym
Biełaruskaje hramadztva mała viedaje ab zachodnim u cełym i hramadztvie ZŠA ŭ pryvatnaści. BT pakazvaje Buša, vajnu ŭ Iraku, terakty ŭ Aŭhanistanie, hvałt u amerykanskich škołach, pikiety la Biełaha domu...
Dyj kadry razhonu mitynhaŭ, źbivańnia mirnych hramadzianaŭ na vulicach, tvar A.Łukašenki, jakija niaredka pakazvajuć CNN ci inšyja infarmacyjnyja kanały na Zachadzie, jašče nie dajuć, miakka kažučy, poŭnaha ŭjaŭleńnia pra Biełaruś.
I kali b Biełaruś zusim źnikła z ekranaŭ, jak heta ni sumna, mała chto ŭ ZŠA zaŭvažyŭ by źniknieńnie. Ujavić sabie, što z ekranaŭ biełaruskich, rasiejskich ci jakich zaŭhodna telekanałaŭ źnikli paviedamleńni ab ZŠA, niemahčyma. Heta toje samaje, što ihnaravać isnavańnie nadvorja. Možna nie zadumvacca kožny dzień pra Atlantyčny akijan. Ale ž niemahčyma nia ŭličvać isnavańnia Holfstrymu, jaki niasie cyklony ŭ Biełaruś. Hetaksama Biełaruś nia moža ihnaravać palityki i ŭpłyvu ZŠA ŭ śviecie.
Miž tym, składvajecca ŭražańnie, što mienavita hetym biesperspektyŭnym zaniatkam ciaham apošnich dziesiaci hadoŭ zajmajecca kiraŭnictva Biełarusi. Kali niama jak zavajavać pryjaznaści Biełaha domu, kali ZŠA zajmajuć najbolš ćviorduju i paśladoŭnuju pazycyju z usich zachodnich krainaŭ u dačynieńni da demakratyi i pravoŭ čałavieka ŭ Biełarusi – značyć, treba davieści, što biełaruskamu kiraŭnictvu nie patrebnyja miralubnyja ci choć by narmalnyja partnerskija dačynieńni z Amerykaj. Što možna stvaryć niejki mityčny šmatpalarny śviet, naładzić uzajeminy z krainami treciaha śvietu – z PAR, ci Venesuełaj, z Rasiejaj, Kitajem asobnymi krainami Zachadu navat, ale tolki nie z ZŠA. Ale nie zastałosia nivodnaj krainy, jakuju b izalacyjanisckuju pazycyju jana ni zajmała, jakoj nie daviałosia b rana ci pozna vyznačacca ŭ staŭleńni da Ameryki. I nie tamu, što ZŠA naviazvajuć svoj šlach raźvićcia astatnim. Prosta Złučanyja Štaty zastajucca i ŭ perspektyvie jašče doŭha buduć zastavacca najbolš mahutnaj, daminoŭnaj dziaržavaj u śviecie – i ŭ ekanamičnym, i ŭ vajenna-stratehičnym, i, samaje hałoŭnaje, u intelektualnym sensie. Toje, što vosiemdziesiat, a to j bolš adsotkaŭ nobeleŭskich premijaŭ u navucy štohod dastajucca hramadzianam ZŠA – usiaho tolki kanstatacyja hetaha faktu.
Adnak heta nie aznačaje, što j biełaruskija palityki musiać abmiežavacca kanstatacyjaj status-kvo. Na žal, uzajeminy pamiž Vašynhtonam i Mienskam nahadvajuć vulicu z adnabakovym rucham. I kab ža heta tyčyła tolki aficyjnych dačynieńniaŭ. Urad ZŠA, Kanhres prymajuć dakumenty i zajavy ŭ padtrymku demakratyi i demakratyčnych partyjaŭ, ich lideraŭ, u abaronu palitviaźniaŭ. A što ŭ adkaz? Sprava nia ŭ tym, što apazycyjnyja palityki abaviazanyja padtrymlivać palityku Vašynhtonu va ŭsich pytańniach. Nichto ad ich hetaha j nie čakaje. Ale j zvyčajna ŭchvały zajavaŭ dziarždepu zamała. Jasnaj stratehii, bačańnia realnych palityčnych perspektyvaŭ na budučyniu, analizu sytuacyi ŭnutry krainy daŭno čakajuć ad apazycyi. I nia tolki prychilnaja da jaje častka elektaratu, ale j demakratyčnyja ŭrady Zachadu. Najpierš, urad ZŠA, jaki, adrozna ad šmat jakich inšych uradaŭ, užo nie adnojčy zaśviedčyŭ svaju nieabyjakavaść da losu Biełarusi.
