Ninie Łuščyk było 10 hadoŭ, kali parušyŭsia zvyčny paradak. Dačka vysokakvalifikavanaha rabotnika, jana pryvykła ŭranku jeści bułku z masłam i marmeladam dy zapivać ich sałodkaju harbataju. I raptam usio heta źnikła. «Pryjšli z Uschodu balšaviki. Bułak, masła niama». Dziaŭčynka nia moža zrazumieć: niaŭžo balšaviki za raz pajeli ŭsie bułki ŭ Pinsku — i ad piekara Danialkieviča, i ad Chaima, i z Kalajovaj vulicy ad staroha Cytlika?..
Jašče nie čytaŭ ja ŭ našaj litaratury, jak kamisary, i kamandziry, i saŭpartrabotniki skuplali manufakturu, abutak, halantareju, leki dy słali ich na Ŭschod — žonkam i svajakam, a potym tyja spustošanyja kramy z aptekami nacyjanalizavali. Nie, jość pra heta ŭ Siarhieja Piasieckaha, skupa ŭ Leanida Drańka-Majsiuka, a chaciełasia b hruntoŭnaha dakumentalnaha daśledavańnia.
Apaviadańni Niny Łuščyk kaštoŭnyja tym, što heta žyvyja śviedčańni. Voś pryjšli ŭ červieni 1941-ha ŭ Pinsk niemcy, a kuchnia za imi nie paśpieła. Sałdaty chočuć jeści. I daviedvajucca, što pinčuki (rabotniki elektrastancyi, rabočaja klasa) užo dva tydni nia majuć piečanaha chleba. «Tavaryšy za paŭtara hodu padčyścili charčy. Tak padčyścili, što j myšy pazdychajuć», — kaža Ninin baćka.
A miž tym «tavaryšy» na Ŭschodzie byli pierakananyja, što jany žyvuć ščaśliva. Choć byłaja polska-savieckaja miaža da samaje vajny zastavałasia «na zamku», Ninina maci atrymała dazvoł razam z dačuškaj pajechać da radni ŭ Bransk. Dzicia traplaje ŭ inšy śviet: kino ŭ byłoj carkvie, niasmačnaje maroziva, čarha pa «padušački»… Branski Ninin brat kryčyć: dajcie mnie kilo cukierak, u mianie hości ź Biełarusi, a ich niama čym pačastavać! «Usie zhadžajucca. Niachaj kupić, jany tam cukierak i nia bačać». U Niny ž u paraŭnańni ź jaje savieckimi ravieśnikami byŭ bahaty dośvied u kandytarskaj spravie. Niedaloka ad pinskaj elektrastancyi, dzie jana žyvie, taksama la čyhunki — kramka, a ŭ kramcy — Ryŭka. U Ryŭčynaj kramie prysmakaŭ i słodyčaŭ hać haci. «Chałva arechavaja, vanilnaja, šakaladnaja. Rahaliki prosta ź piečy ad Chaima, ščodra pasypanyja makam. Abaranki, naturalna, pinskija, nie smarhonskija… A cukierak vialikaja moc…» A jašče i sieladcy. A jašče i «słavutuju Ryŭčynu śmiatanu nielha zabyć».
Pamyliŭsia b toj, chto b padumaŭ, što kniha Niny Łuščyk pra dziciačyja radaści («A dla dziaciej najbolša śviata, aby najeścisia bahata», — pisaŭ naš klasyk). Heta i asabistyja ŭspaminy, i ŭspaminy rodnych i blizkich, što zastalisia ŭ pamiaci aŭtarki. Pierad nami prachodzić cełaje stahodździe z revalucyjami, suśvietnymi vojnami. Padziei razhortvajucca i na Navahradčynie, adkul Ninin baćka, i ŭ Rasiei, adkul Ninina maci, i ŭ Vilni, kudy nia raz traplała aŭtarka, ale pieravažna ŭ Pinsku, dzie jana naradziłasia i skončyła svaje dni.
Nia budu chavać: mienavita tym, što ŭ zahałovak vyniesiena słova «Pinsk», kniha mianie j zacikavała. Zaŭsiody hrejuć dušu navat nazvy tych miaścin, dzie ty žyŭ i dzie zastałasia častačka ciabie samoha. A kali pra tvaje rodnyja miaściny i pra tvaich ziemlakoŭ apaviadajecca choraša, dyk heta śviata dušy. Kali ž koratka vyznačać hałoŭnaje ŭ knizie, dyk heta jaje humanizm, pavaha da čałavieka, jahonaje hodnaści, toje, što nie daje čałavieku navat u samych antyhumannych umovach pieratvarycca ŭ źviera. Ci apaviadaje aŭtarka pra svajho dzieda — carskaha sałdata, nastaŭnika škoły hramaty i bahamolca, ci pra Zisielmana z Hančarskaje vulicy ŭ Pinsku, ci pra biednaha Lejbu, jaki žyŭ nia razam z usimi pinskimi žydami, ci pra pana Vincenta Dziedziula, ci pra žachlivuju bojku busłoŭ nad čyhunkaj, ci pra niamieckaha sałdata Franca, u mirnym žyćci skrypača Berlinskaj opery, jakomu admaroziła ruki, — kožny raz my sustrakajemsia z čałaviečnaściu.
U hetaj knizie talenavita spałučajucca jaje duch, mova, styl. Aŭtarka — pravasłaŭnaja biełaruska i patryjotka Biełarusi — niašmat vučyłasia ŭ polskaj škole. Z tych repradukcyj jaje rukapisaŭ, što majucca ŭ knizie, vidać, što jana nie zasvoiła polskaha pravapisu. Ale ž ci ŭ pravapisie sprava? Mova Niny Łuščyk — žyvaja polskaja mova, čutaja joju ŭ davajennym Pinsku, mova z damieškam biełarusizmaŭ, zachodniepaleskich słoŭ, rusizmaŭ i navat habraizmaŭ. Takuju movu ja čuŭ jašče na pačatku 1960-ch z vusnaŭ miascovych etničnych i kaścielnych palakaŭ. Takoje movy bolš niama. Ciapierašnija maładyja palaki ŭ Biełarusi vučacca pa varšaŭskich knižkach, badaj ničoha nie dadajučy svajho. Ich mova presnaja i, zdajecca, palaku z Polščy niecikavaja.
Ninie Łuščyk pašancavała. Jana sustreła ŭdziačnuju (skazaŭ by — prafesijnuju) słuchačku i čytačku ŭ asobie polskaha etnolaha Hanny Enhielkinh. Heta jana zapisała na stužku j adredahavała manalohi dy piśmovyja teksty majoj ziamlački.
Pani Hanna piša, što apaviadańni Niny Łuščyk — heta «polskamoŭnaja biełaruskaja litaratura, jakoj jašče nie było». Heta, mažliva, unikalnaja źjava, bo raniej, kolki ja pamiataju, pa-polsku pisali tutejšyja kataliki i pieravažna šlachcičy dy šlachcianki. Adnačasna heta «novaja polskaja litaratura ź Biełarusi». Novaja ŭ tym sensie, što heta «litaratura, jakaja ažyŭlaje i adkryvaje». Ja moh by skazać, što kniha Niny Łuščyk — naahuł vyklučny vypadak. Naŭrad ci znojdziecca jašče chto sa starych biełarusaŭ abo tutejšych etničnych ci kaścielnych palakaŭ, chto nahavoryć na stužku abo napiša svaju knihu na toj niepaŭtornaj, kalarytnaj polskaj movie, jakaja była movaju ich dziacinstva i maładości. Toje pakaleńnie sychodzić. I mahčyma, što kniha Niny Łuščyk — pomnik hetamu pakaleńniu.
❏
Nina Luszczyk-Ilienkowa. Pińsk, elektrownia. Mam 10 lat. — Izabelin: Świat Literacki, 2004.
