Skaryna prydumaŭ pieršyja praviły darožnaha ruchu 31

Jeŭraradyje: U savieckija časy šmat navukoŭcaŭ abaraniali dysiertacyi pa historyi kampartyi, a jakija temy dla historykaŭ ciapier u TOPie?

Valancin Hołubieŭ: U savieckija časy byli dźvie papularnyja temy. Nieabchodnyja temy dla ŭłady. Pieršaja — historyja revalucyi i historyja toj partyi, jakaja pryjšła da ŭłady. A druhaja — temy sacyjalna-ekanamičnaj historyi z punktu hledžańnia marksizmu-leninizmu.

Takim čynam, na pieršy płan było pastaŭlena prasłaŭleńnie partyi, jakaja pieramahła i sacyjalna-ekanamičnaje abhruntavańnie taho, što jany pravilna zrabili.

Kali źnik Saviecki Sajuz, kali ŭtvaryłasia niezaležnaja Biełaruś, pačaŭsia adychod ad hetych pytańniaŭ. Partyjnaje pytańnie adchiliłasia. Navukoŭcy źviarnulisia da pytańniaŭ kultury, da pytańniaŭ adnosinaŭ z našymi susiedziami, pytańniaŭ vajskovaj historyi. I ŭsie temy, jakija raniej zabaraniałasia vyvučać. Toje, što potym nazvali biełymi plamami ŭ historyi. Heta i historyja VKŁ, uvachodžańnia Biełarusi ŭ skład Rasijskaj impieryi, i tyja złačynstvy, jakija rabiła savieckaja ŭłada na terytoryi Biełarusi.

JER: A što zaraz adbyvajecca ŭ histaryčnaj navucy?

Valancin Hołubieŭ:

Ciapier u nas adbyvajecca treciaja chvala raźvićcia histaryčnaj navuki.

Jana ŭžo ŭličvaje i toje niehatyŭnaje, što było ŭ savieckija časy i toje, što było na chvali ejfaryi, kali my atrymali niezaležnaść. Bo pierachlostvańni nikoli nie dobryja. Mohuć być roznyja mierkavańni, ale jany musiać być zasnavanyja na faktach.

Ciapier našy navukoŭcy ŭžo mohuć spakojna analizavać našy byłyja adnosiny ź litoŭcami ŭ VKŁ, z palakami — u składzie Rečy Paspalitaj, z rasijanami — u składzie Rasijskaj impieryi.

Dobra, što źnikli z navukovych tekstaŭ niapravilnyja, abraźlivyja vykazvańni. Ciapier niama, jak było ŭ Savieckim sajuzie, patrebnych dla dziaržavy tem. Zadačy, jakija staviacca z boku dziaržavy — prykładnyja.

Naprykład, siońnia kažuć, što my siabrujem z uschodnim susiedam, i źjaŭlajecca masa artykułaŭ, a to i bolš surjoznych prac, dzie pišuć pra rodnaść, adzinstva, pacałunki.

Potym adno-dva vykazvańni kryšku nie takija, i tyja ž samyja ludzi ŭžo mohuć pisać, što my nie tak ich i lubim, jak im by taho chaciełasia. Navuka nie pavinna absłuhoŭvać dziaržavu, uładu, struktury, jakija b jany nie byli.

«Archivy byłych represiŭnych ustanoŭ zakrytyja dla daśledčykaŭ»

JER: A ci zastalisia biełyja plamy ŭ historyi i ź jakich pryčynaŭ?

Valancin Hołubieŭ: Biełyja plamy ŭ historyi buduć zaŭsiody. Jany byvajuć z roznych pryčynaŭ. Byvaje, vielmi ciažka znajści histaryčnyja krynicy. Ja dva hady tamu abaraniŭ doktarskuju. Zajmaŭsia pytańniem sielskaj abščyny ŭ XVI–XVIII stahodździach u Biełarusi. Śćviardžałasia, što ŭ nas hetaj abščyny nie było. Va ŭsim śviecie była, a ŭ nas — nie. Akazvajecca, što nie było adpaviednych krynic navidavoku. Ich treba było šukać pa ŭsich archivach. Hetym ja zajmaŭsia 25 hadoŭ. Druhaja sprava — kali krynicy zakrytyja dla daśledčykaŭ. U 1990-ch hadach, kali ja byŭ deputatam Viarchoŭnaha savieta, my nastojvali, kab byli adkrytyja archivy KDB i MUS. Archivy tych časoŭ, kali ŭ nas byli masavyja represii. Na žal, ja nie pajšoŭ tady i nie narabiŭ sabie kopij u archivie. Byŭ upeŭnieny, što pracesy demakratyi ŭžo niezvarotnyja. I kali nie kožny čałaviek, ale daśledčyk, z Akademii navuk, moža pajści i pahladzieć hetyja archivy.

Nie pavinna być u hramadstvie zakrytych pytańniaŭ, tym bolš pra toje, što było raniej.

Ale siońnia archivy hetych ustanoŭ, represiŭnych ustanoŭ, jakimi jany byli ŭ saviecki čas, znoŭ zakrytyja. My tak i nie napisali dakładna historyju 1930-40-ch hadoŭ. My nie viedajem, ci sapraŭdy była arhanizacyja «Sajuz vyzvaleńnia Biełarusi», za jakuju masava sadžali navukoŭcaŭ, litarataraŭ, paetaŭ, palityčnych dziejačaŭ.

My nie viedajem — hetu arhanizacyju prydumaŭ NKUS, ci jana sapraŭdy była. Kali jana była napraŭdu, nam treba hanarycca hetym, tymi ludźmi, jakija rychtavali vychad Biełarusi z sajuza ŭ tyja strašnyja, stalinskija časy.

Kali heta pravakacyja, to taksama treba havaryć, što ludzi paciarpieli ni za što. Bo historyja — nastaŭnica žyćcia. Kali my ŭbačym, što u minułym byli takija pravakacyi ad ułady, to my možam raźličvać, što heta moža być kožny dzień. I ŭ nas, i ŭ inšych krainach — heta musić być pieraściarohaj.

JER: Jakoje miesca ŭ siońniašniaj histaryčnaj navucy zajmaje ideałohija i jakoje miesca jana pavinna zajmać?

Valancin Hołubieŭ: Pra toje, ci musić być dziaržaŭnaja ideałohija, razmaŭlali ŭ mnohich krainach, razmaŭlajuć i pa siońnia. Ludzi majuć prava dumać pa-roznamu. Narmalna, kali isnuje niekalki punktaŭ hledžańnia. Krainu pavinna niešta abjadnoŭvać, ale heta musić być nacyjanalnaja ideja. U narmalnych krainach heta jość. Ale heta nie zahadvajecca źvierchu i nie raśpisvajecca, jak ty pavinien lubić svaju krainu. Nielha ludziej zahaniać u stroha vyznačanyja ramki, asabliva ideałahičnyja.

«Rasijanie kazali, što my — ruskija, tolki sapsavanyja palakami. A palaki, što nas sapsavali rasijanie».

Ci možna napisać padručnik pa historyi biez usialakaj ideałohii? I chto heta musić rabić: biełarusy ci nie?

Valancin Hołubieŭ: Napisać padručnik možna, ale toje, što jon budzie dakładna pravilny — naŭrad ci atrymajecca. Ja liču, što pavinna być niekalki takich padručnikaŭ. Chto pavinien napisać takuju historyju? Miarkuju, biełaruskija daśledčyki, bo jana musić być napisanaja ź biełaruskaha punktu hledžańnia. My pačynali z taho, što našu historyju pisali albo palaki, albo rasijanie. Palaki havaryli, što my amal palaki, tolki sapsavanyja rasijanami. A rasijanie, što amal ruskija, tolki sapsavanyja palakami. Tolki my možam acanić toje, što było i zrabić pravilnyja vysnovy. Susiedzi zaŭsiody padkažuć tak, jak vyhadna im.

JER: A ci šmat čaho źmianiłasia ŭ histaryčnaj navucy z savieckaha času?

Valancin Hołubieŭ Źmianiłasia šmat. Užo jość uśviedamleńnie, što nie treba admaŭlacca ad niepapularnych tem. Cikava daśledavać vajnu: parezali, zabili, pieramahli. Abvinavacić kahości. Hetyja pytańni cikavyja, ale jany doŭha nie žyvuć. Važna daśledavać pracesy, jakija adbyvalisia.

Kandydackija, doktarskija, jakija ciapier abaraniajucca — vysokaha ŭzroŭniu.

Niadaŭna ŭsie abmiarkoŭvali vystup kiraŭnika krainy, jaki skazaŭ, što dysiertacyja pavinna vyrašać prablemy jeŭrapiejskaha ŭzroŭniu. Ale vyrašyć pytańnie biełaruskaj historyi, nie značyć vyrašyć jeŭrapiejskuju prablemu. Možna napisać pracu pa vyvučeńni historyi adnaho horada. I takaja praca patrebnaja. Ale heta praca łakalnaha ŭzroŭniu. Tamu ja miarkuju, što ŭ adnosinach da humanitarnych navuk kryteryi musiać być inšymi. Što da susiedziaŭ.

Ciapier rasijskaja navuka adkryta pryznaje, što Rasijskaja impieryja — była impieryjaj, što Saviecki sajuz taksama byŭ impieryjaj.

I navat ciapier heta impieryja, i budzie takoj, tolki kali budzie pašyracca. Što Biełaruś daśledavała hłybiej za susiedziaŭ? Heta historyja Ajčynnaj vajny. Značna lepš daśledavana, čym dzie-niebudź. Ale daśledavana nie ŭsio. Ja nie mahu zaraz pračytać pracu, zasnavanuju na faktach ab pačatku vajny.

Čamu za tydzień byŭ zaniaty Minsk, čamu da kanca žniŭnia była zaniataja ŭsia Biełaruś?

Čamu hienierał Paŭłaŭ nie daŭ zahadu davać adpor niemcam? Čamu jaho adklikali ŭ Maskvu i rasstralali biez razboru? Hetyja pytańni jość. Pytańni hierojstva, partyzanaŭ bolš daśledavanyja.

JER: Ci jość u nas siońnia histaryčnaja mastackaja litaratura vysokaha ŭzroŭniu, uzroŭniu Hienrycha Siankieviča, naprykład?

Valancin Hołubieŭ: Ja adrazu mahu nazvać Uładzimira Arłova. Jaho pieršaja kniha — «Tajamnicy połackaj ziamli» ŭ 1990-ja była padručnikam, jaki mnohim raskryvaŭ vočy na našaje minułaje. Heta takaja navat ahitacyjnaja litaratura. Ale zachaplalnych knih, jak Dziuma pisaŭ u Francyi, jak Siankievič ŭ Polščy, takoha ŭ nas niama. Akramia «Čornaha zamka Halšanskaha» Karatkieviča. Ale siužetaŭ bahata. Ja, na žal, nie zmoh by tak napisać. Kali studenty čytajuć navukovuju litaraturu, jany pracujuć, kali mastackuju — adpačyvajuć. Na žal, niama pakul takich knih. Niama jašče čałavieka z takoj božaj iskrynkaj.

«Ja try hady žyŭ na 500 tysiač ŭ miesiac»

JER: Nakolki siońnia pierśpiektyŭna być daśledčykam?

Valancin Hołubieŭ: Ja vielmi chacieŭ, kab moj małodšy syn pajšoŭ u navuku. Jon skončyŭ histaryčny fakultet i mnie chaciełasia pieradać jamu svaje napracoŭki, i archiŭnyja materyjały.

Jon skazaŭ: «Tata, ja nie chaču być takim biednym jak ty». Navukaj zaraz zajmajucca tyja, chto lubić navuku.

Pryznajusia, try hady ja byŭ u daktarantury

. Stypiendyja daktaranta — 500 tysiač. Ja try hady žyŭ na 500 tysiač u miesiac. Uzhadaŭ studenckija časy. Nie kuplaŭ piva, haziety nie kuplaŭ. Bo 1,5 tysiačy — heta ŭžo byli hrošy.

Ale heta prymušaje skancentravacca. Navukoŭcu majho ŭzroŭniu praściej. Dapłačvajuć za stupień, za zvańnie, za staž. Uzrovień apłaty navukoŭcaŭ na Zachadzie i ŭ nas rozny. U Ženieŭskim univiersitecie prafiesar čytaje ŭ tydzień adnu lekcyju na dźvie hadziny. A atrymlivaje ŭ dziasiatki razoŭ bolš, čym u nas.

JER: Jakoje za apošni čas było samaje vybuchovaje adkryćcio ŭ histaryčnaj navucy?

Valancin Hołubieŭ: U apošnija časy ja baču tolki toje, što ŭ nas adbyvajecca šmat pieraasensavańniaŭ. Dva hady tamu ŭ "Sovietskoj Biełoruśsii" prajšoŭ kruhły stoł pa pytańniach BNR i padziejach 25 Sakavika 1918 hoda.

I mnie było vielmi pryjemna, što i hałoŭny redaktar, i dyrektar Instytuta historyi pryznali, što BNR — heta našaja historyja.

Što našy palityki ŭ tyja časy zmahli zajavić pra biełaruskija intaresy. I pryznali, što hetaja data važnaja i dla navukoŭca, i dla dziaržavy. I voś toje, što heta było ŭpieršyniu adkryta, na dziaržaŭnym uzroŭni skazana — vielmi važna.

JER: Ci šmat navukovych dysiertacyjaŭ abaraniajuć u hod?

Valancin Hołubieŭ: Pa vialikamu rachunku, treba bolš. Treba bolš, i my zaraz pačynajem heta adčuvać. Naprykład, treba masa recenzientaŭ pry abaronie, jakija byli b daktarami navuk pa śpiecyjalnaści, i my ich nie nabirajem. Małavata ŭ nas zaraz abaraniajecca. Pa humanitarnych pytańniach: dva-try čałavieki na hod.

«Skaryna prydumaŭ pieršyja praviły darožnaha ruchu»

JER: Jakimi temami cikaviacca studenty i ci šmat ź ich potym praciahvaje zajmacca navukaj?

Valancin Hołubieŭ: Apošnija hady chistańni ŭ prahramach pryviali da taho, što zacikaŭlenaść stała mienšaja. Heta nie tyčycca histaryčnaha fakulteta. Tudy iduć ludzi, jakija chočuć zajmacca historyjaj, navukaj. I toje, uzrovień padrychtavanaści sa škoły ciapier mienšy, čym byŭ piać hadoŭ tamu. Na histaryčnym fakultecie BDU, studenty sami vyznačajuć, čym zajmacca. Kožny idzie na svaju kafiedru. Ale, kali paraŭnoŭvać ź Jeŭropaj, my materyjalna mienš zabiaśpiečanyja. Kali b dziaržava chacia b aśpirantam pačała davać kamandziroŭki za miažu — uzrovień kandydackich i doktarskich byŭ by vyšejšy.

JER: Moža pryhadajecie jaki-niebudź kurjozny vypadak ź ispytaŭ, ci z abarony kursavoj?

Valancin Hołubieŭ: Praktyčna nie byvaje takoha, kab nie paśmiajaŭsia. Z apošniaha. U chłopca na ispycie spytaŭ: kali Minsk byŭ vyzvaleny ad niemcaŭ? Toj kaža: «9 maja 1945 hoda». Kažu: «Spačatku dajšli da Bierlina, a potym viarnulisia?». Toj adkazvaje: «Tak».

Spadabaŭsia aniekdot majoj kalehi. Jana ŭ studentaŭ Piedahahičnaha ŭniviersiteta spytałasia: «Čym znakamity Skaryna?».

Jany adkazali: «Jon prydumaŭ pieršyja praviły darožnaha ruchu, bo prydumaŭ małuju padarožnuju knihu!» Na histfaku takoha nie byvaje. A na astatnich fakultetach my vyvučajem historyju ŭ karotkim abjomie.

Tamu, časam, našy vypuskniki prajhrajuć u intelektualnych razmovach, sprečkach svaim kaleham ź Litvy, Ukrainy, Rasii, Polščy.

Nie kažučy ŭžo pra francuzaŭ, niemcaŭ, jakija abaviazany vyvučyć svaju historyju. A my, na žal, vučym jaje mimachodź.

Arciom Martynovič, Jeŭraradyjo

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH