Viadomy juryst, były sudździa Kanstytucyjnaha suda Michaił Pastuchoŭ, raspačaŭ cykł artykułaŭ, pryśviečanych mahčymym varyjantam kanstytucyjnaj reformy. Papiaredni byŭ pryśviečany miascovamu samakiravańniu.
Raździeł VI Kanstytucyi 1994 h. nazyvajecca «Dziaržaŭny kantrol i nahlad» i ŭklučaje ŭ siabie try raździeły: raździeł 6 "Kanstytucyjny sud Respubliki Biełaruś», raździeł 7 «Prakuratura» i raździeł 8 "Kantrolnaja pałata Respubliki Biełaruś».
Paśla adnaŭleńnia dziejańnia Kanstytucyi 1994 h. nazvanyja orhany ŭłady treba ŭznavić na adpaviednaj pravavoj asnovie i, mahčyma, ź niekatorymi źmienami i dapaŭnieńniami.
Kanstytucyjny sud (Kanstytucyjny trybunał) Respubliki Biełaruś
Vyšej havaryłasia pra mahčymaść pierajmienavańnia Kanstytucyjnaha suda ŭ Kanstytucyjny trybunał. Heta dazvolić adroźnivać jaho ad inšych sudoŭ, a taksama budzie padkreślivać jaho status jak trybuny kanstytucyjnaha pravasudździa.
Da taho ž varta mieć na ŭvazie, što ŭ Respublicy Polšča orhan sudovaha kanstytucyjnaha kantrolu nazyvajecca Kanstytucyjnym trybunałam.
Adnak pytańnie ab naźvie hetaha orhana nie maje pryncypovaha značeńnia. Bolš važnym źjaŭlajecca pytańnie ab pašyreńni jaho kampietencyi.
Hruntujučysia na dośviedzie jeŭrapiejskich orhanaŭ kanstytucyjnaha pravasudździa, prapanoŭvajecca akramia pravierki na pradmiet kanstytucyjnaści narmatyŭnych pravavych aktaŭ dać Kanstytucyjnamu sudu (Kanstytucyjnamu trybunału) dadatkovyja paŭnamoctvy, a mienavita:
1) praviarać na pradmiet adpaviednaści Kanstytucyi Respubliki Biełaruś, ahulnapryznanym pryncypam i normam mižnarodnaha prava prajektaŭ mižnarodnych damovaŭ i pahadnieńniaŭ, jakija padlahajuć ratyfikacyi Respublikaj Biełaruś;
2) praviarać na pradmiet adpaviednaści Kanstytucyi i zakonam Respubliki Biełaruś, ahulnapryznanym pryncypam i normam mižnarodnaha prava farmulovak pytańniaŭ, jakija vynosiacca na respublikanskija refierendumy;
3) davać tłumačeńnie pałažeńniaŭ Kanstytucyi Respubliki Biełaruś što da kankretnych vypadkaŭ;
4) razhladać skarhi hramadzian na parušeńnie ich kanstytucyjnych pravoŭ i svabodaŭ pry vykanańni peŭnych umovaŭ.
Damo karotkaje abhruntavańnie novym paŭnamoctvaŭ Kanstytucyjnaha suda (Kanstytucyjnaha trybunała). Tak, pa-za śfieraj kanstytucyjnaha kantrolu zastavalisia mižnarodnyja damovy i pahadnieńni, jakija zaklučalisia ad imia Respubliki Biełaruś. Pry hetym nie zaŭsiody ŭličvalisia pałažeńni Kanstytucyi Respubliki Biełaruś, u tym liku norma ab pravie naroda na samavyznačeńnie (preambuła Kanstytucyi).
Sumny dośvied praviadzieńnia respublikanskich refierendumaŭ u Biełarusi patrabuje raspaŭsiudzić kanstytucyjny kantrol na farmuloŭki pytańniaŭ, jakija vynosiacca na ŭsienarodnaje abmierkavańnie. Hetaja pracedura pavinnaja mieć abaviazkovy charaktar, heta značyć, Kanstytucyjny sud (Kanstytucyjny trybunał) pavinien praviarać usie prapanavanyja na refierendum pytańni na pradmiet ich adpaviednaści Kanstytucyi i zakonam Respubliki Biełaruś, a taksama ahulnapryznanym pryncypam i normam mižnarodnaha prava.
Nie mienš važnym ujaŭlajecca paŭnamoctva Kanstytucyjnaha suda (Kanstytucyjnaha trybunała) davać tłumačeńnie pałažeńniaŭ Kanstytucyi što da kankretnych vypadkaŭ. U siłu svajoj dziejnaści orhan kanstytucyjnaha kantrolu lepš za inšych dziaržaŭnych orhanaŭ moža rastłumačyć źmiest i sens pałažeńniaŭ Kanstytucyi. Heta budzie sadziejničać raźvićciu kanstytucyjnaha zakanadaŭstva, a taksama zrobić Kanstytucyju «žyvym zakonam»
Šmat havaryłasia i pisałasia pra prava hramadzian na padaču kanstytucyjnaj skarhi, heta značyć na zvarot u Kanstytucyjny sud u vypadku parušeńnia ich asnoŭnych pravoŭ i svabodaŭ. Hetaje prava nieabchodna zamacavać na kanstytucyjnym uzroŭni i praduhledzieć adpaviednuju praceduru jaho realizacyi.
Vyvučeńnie instytuta kanstytucyjnaj skarhi ŭ zamiežnych krainach pakazvaje, što hramadzianie mohuć źviartacca ŭ orhan kanstytucyjnaha kantrolu pry vykanańni šerahu ŭmovaŭ. Havorka pra abaronu nie ŭsich kanstytucyjnych pravoŭ i svabodaŭ, a, jak praviła, hramadzianskich i palityčnych; praduhledžvajecca mahčymaść papiaredniaha sudovaha abskardžańnia; uvodziacca abmiežavańni ŭ dačynieńni koła narmatyŭnych aktaŭ, jakija padlahajuć takomu abskardžańniu (naprykład, tolki zakony).
Treba budzie ŭstalavać svaje abmiežavańni pry vykarystańni instytuta kanstytucyjnaj skarhi. Ujaŭlajecca, što hramadzianin moža padavać takuju skarhu va ŭsich vypadkach parušeńnia jaho kanstytucyjnych pravoŭ i svabodaŭ, kali mierkavanaje parušeńnie maje miesca ŭ narmatyŭnym pravavym akcie, vydadzienym adpaviednym dziaržaŭnym orhanam. Varta dazvolić niepasredny zvarot u orhan kanstytucyjnaha kantrolu, abychodziačy papiarednija instancyi (ahulnyja sudy).
Što da orhanaŭ miascovaha samakiravańnia (miascovych savietaŭ deputataŭ i ich vykanaŭčych i rasparadčych orhanaŭ), to jany, zhodna ź jeŭrapiejskim standartam, nie adnosiacca da liku dziaržaŭnych orhanaŭ. Tamu skarhi na vydavanyja imi narmatyŭnyja akty pavinnyja padavacca ŭ miascovyja sudy.
U tekst Kanstytucyi metazhodna ŭklučyć normu ab tym, što Kanstytucyjny sud (Kanstytucyjny trybunał) moža razhladać i inšyja pytańni, adniesienyja da jaho kampietencyi Kanstytucyjaj i zakonami.
Jakija subjekty mohuć źviartacca ŭ Kanstytucyjny sud (Kanstytucyjny trybunał)?
U adpaviednaści z art.127 Kanstytucyi 1994 h. takim pravam nadzialajucca: prezident; staršynia Viarchoŭnaha Savieta; pastajannyja kamisii Viarchoŭnaha Savieta, nie mienš jak 70 deputataŭ Viarchoŭnaha Savieta; Viarchoŭny sud: Vyšejšy haspadarčy sud; Hienieralny prakuror.
Vidavočna, čym demakratyčniejšaja dziaržava, tym bolšaja kolkaść subjektaŭ moža pryciahvacca da ŭdziełu ŭ ažyćciaŭleńni kanstytucyjnaha pravasudździa. Tamu ŭ dadzieny śpis (akramia prezidenta, pasada jakoha kasujecca) prapanujecca ŭklučyć nastupnych subjektaŭ: urad; upaŭnavažanaha pa pravach čałavieka; orhany miascovaha samakiravańnia ŭ vyhladzie miascovych savietaŭ deputataŭ; palityčnyja partyi i inšyja respublikanskija hramadskija abjadnańni, a taksama hramadzian (pry vykanańni peŭnych umovaŭ) .
Što da prava Kanstytucyjnaha suda pavodle svajho mierkavańnia razhledzieć pytańnie ab kanstytucyjnaści narmatyŭnych aktaŭ (častka 2 artykuła 127 Kanstytucyi), to ŭ novych umovach ad hetaha prava varta admovicca.
U metach ekanomii dziaržaŭnych srodkaŭ možna abmierkavać pytańnie pra pamianšeńnie kolkaści čalcoŭ suda (trybunała) z 11 da 9.
Z ulikam jeŭrapiejskaha dośviedu kanstytucyjnaha pravasudździa nam varta admovicca ad praktyki pieraabrańnia kanstytucyjnych sudździaŭ na druhi i nastupnyja terminy. Dastatkova adnarazovaha abrańnia na 11-hadovy termin. U toj ža čas možna pavialičyć uzrost dla znachodžańnia na pasadzie sudździ (z 60 da 65 hadoŭ).
Prakuratura Respubliki Biełaruś
U ciapierašni čas prakuratura z orhana nahladu za dakładnym i adnolkavym vykanańniem zakonaŭ pieratvaryłasia ŭ orhan nahladu za vykanańniem hałoŭnym čynam «dekretaŭ, ukazaŭ i inšych narmatyŭnych aktaŭ...» (art.125 novaj redakcyi Kanstytucyi).
Hienieralny prakuror, z adstupleńniem ad pałažeńniaŭ Kanstytucyi 1994 h. (p.7 art.83), pryznačajecca na pasadu i vyzvalajecca ad pasady prezidentam.
U novych umovach nieabchodna nie prosta adnavić miesca i rolu prakuratury ŭ sistemie orhanaŭ dziaržaŭnaj ułady, ale i ŭdakładnić jaje kanstytucyjna-pravavy status. Pry hetym varta zychodzić z taho, što ŭ demakratyčnaj dziaržavie prakuratura nie pavinnaja być "vokam hasudaravym», heta značyć nahladać za ŭsim.
U suviazi z hetym z tekstu Kanstytucyi 1994 h. varta vyklučyć častku 1 artykuła 133, u jakoj havorycca ab ažyćciaŭleńni orhanami prakuratury tak zvanaha ahulnaha nahladu (za ministerstvami i inšymi padparadkavanymi ŭradu orhanami, miascovymi pradstaŭničymi i vykanaŭčymi orhanami, pradpryjemstvami, ustanovami i arhanizacyjami, hramadskimi abjadnańniami, słužbovymi asobami i hramadzianami).
Vyzvaleńnie prakuratury ad hetaj abjomnaj funkcyi dazvolić joj zasiarodzić namahańni na zabiaśpiečańni zakonnaści padčas rasśledavańnia złačynstvaŭ, padtrymańnia dziaržaŭnaha abvinavačvańnia ŭ sudzie, vykanańnia kryminalnych pakarańniaŭ.
Akramia taho, prapanujecca ŭ składzie prakuratury Respubliki Biełaruś na pravach samastojnaha kiravańnia stvaryć Śledčy kamitet, pryznačany dla praviadzieńnia papiaredniaha śledstva pa kryminalnych spravach (daznańnie zastaniecca formaj rasśledavańnia pa spravach ab mienš niebiaśpiečnych złačynstvach).
Sumiaščeńnie funkcyj prakuratury i papiaredniaha śledstva ŭ ramkach adnaho viedamstva ŭjaŭlajecca mahčymym. Śledčamu kamitetu i jaho terytaryjalnym orhanam budzie zabiaśpiečanaja nieabchodnaja arhanizacyjnaja i pracesualnaja samastojnaść. Prakurory buduć ažyćciaŭlać tolki nahlad za zakonnaściu papiaredniaha śledstva (vydača sankcyj na zaklučeńnie pad vartu stanie prerahatyvaj suda).
Stvareńnie Śledčaha kamiteta jak asobnaha viedamstva, što my nazirajem ciapier, ujaŭlajecca nieapraŭdanym marnatraŭstvam. Jano paciahnuła za saboj značnaje pavieličeńnie štataŭ słužboŭcaŭ i adździaleńnie Śledčaha kamiteta ad inšych pravaachoŭnych orhanaŭ.
Apošniaja častka raździeła «Prakuratura» moža zastacca ŭ raniejšaj redakcyi. Adpaviednyja źmieny i dapaŭnieńni nieabchodna ŭnieści ŭ Zakon ab prakuratury ad 29 studzienia 1993 h.
Kantrolnaja pałata Respubliki Biełaruś
Jak vyšej adznačałasia, paśla listapadaŭskaha (1996 h.) refierendumu razam ź Viarchoŭnym Savietam 13-ha sklikańnia była raspuščanaja i ŭtvoranaja pry im Kantrolnaja pałata.
Zamiest Kantrolnaj pałaty byŭ stvorany Kamitet dziaržaŭnaha kantrolu. Jaho dziejnaść rehulavałasia raździełam 8 novaj redakcyi Kanstytucyi, a taksama šeraham prezidenckich aktaŭ. 9 śniežnia 2000 h. byŭ pryniaty Zakon «Ab Kamitecie dziaržaŭnaha kantrolu Respubliki Biełaruś» (sa źmienami i dapaŭnieńniami).
Jak zapisana ŭ art.129 novaj redakcyi Kanstytucyi, Kamitet dziaržaŭnaha kantrolu ažyćciaŭlaje dziaržaŭny kantrol za vykanańniem respublikanskaha biudžetu, vykarystańniem dziaržaŭnaj ułasnaści, vykanańniem aktaŭ prezidenta, parłamienta, urada i inšych dziaržaŭnych orhanaŭ, jakija rehulujuć adnosiny dziaržaŭnaj ułasnaści, haspadarańnia, finansavyja i padatkovyja adnosiny.
Z časam štaty hetaha kantrolnaha orhana nastolki pavialičylisia, što achapili ŭsie rehijony krainy. Pašyrylisia taksama jaho paŭnamoctvy, uklučajučy raznastajnyja vidy dziejnaści, u tym liku apieratyŭnyja, śledčyja, administracyjnyja.
Adnaŭleńnie Kanstytucyi 1994 h. praduhledžvaje adnaŭleńnie dziejnaści Kantrolnaj pałaty Respubliki Biełaruś na asnovie adpaviednaha Zakona ad 13 sakavika 1992 h. (sa źmienami i dapaŭnieńniami).
Upaŭnavažany Respubliki Biełaruś pa pravach čałavieka
Z metaj uzmacnieńnia abarony pravoŭ i svabodaŭ hramadzian prapanujecca ŭvieści pasadu ŭpaŭnavažanaha pa pravach čałavieka. Dla hetaha častku VI Kanstytucyi 1994 h. varta dapoŭnić raździełam 8.1 «Upaŭnavažany Respubliki Biełaruś pa pravach čałavieka».
Instytut upaŭnavažanaha pa pravach čałavieka, abo ambudsmiena, funkcyjanuje ŭ mnohich krainach śvietu i dakazaŭ svaju značnaść u abaronie pravoŭ i svabodaŭ čałavieka.
Roznyja vidy ambudsmienaŭ jość u Šviecyi, Danii, Narviehii, Ispanii, Partuhalii, Bielhii, Italii, Francyi, Kipry.
U krainach Uschodniaj Jeŭropy pasada ŭpaŭnavažanaha pa pravach čałavieka raniej za ŭsich źjaviłasia ŭ Polščy (1988), zatym - u Vienhryi (1999).
U respublikach byłoha Savieckaha Sajuza instytut upaŭnavažanaha pa pravach čałavieka byŭ zasnavany paśla zdabyćcia dziaržaŭnaj niezaležnaści. Ciapier hetaja pasada jość u Litvie, Małdovie, Rasii, Ukrainie, Hruzii, Azierbajdžanie, Armienii.
U Biełarusi rabiłasia niekalki sprobaŭ pryniać zakon ab upaŭnavažanym pa pravach čałavieka (u pačatku 90-ch i ŭ 2000 hodzie). Z roznych pryčynaŭ zakonaprajekty nie byli pryniatyja.
Na kanstytucyjnym uzroŭni prapanujecca zamacavać asnoŭnyja pałažeńni hetaha instytuta: jaho pryznačeńnie; paradak i termin abrańnia; paŭnamoctvy; formy dziejnaści; harantyi niedatykalnaści.
Tak, upaŭnavažany pa pravach čałavieka moža mieć nastupnyja paŭnamoctvy:
1) zapytvać i atrymlivać ad dziaržaŭnych orhanaŭ, orhanaŭ miascovaha samakiravańnia, kiraŭnikoŭ pradpryjemstvaŭ, ustanovaŭ i arhanizacyj dakumienty i materyjały, nieabchodnyja dla razhladu skarhi,;
2) atrymlivać tłumačeńni ad słužbovych i inšych asob u čas razhladaŭ skarhaŭ;
3) z metami razhladu skarhi naviedvać dziaržaŭnyja orhany, vajskovyja častki, miescy papiaredniaha źniavoleńnia, adbyvańnia kryminalnych pakarańniaŭ, inšyja ŭstanovy i arhanizacyi adkrytaha i zakrytaha typu;
4) vynosić zaklučeńnie pa sutnaści skarhi i prapanoŭvać dziaržaŭnym orhanam, orhanam miascovaha samakiravańnia, kiraŭnikam pradpryjemstvaŭ, ustanovaŭ i arhanizacyj adnavić hramadzianina (arhanizacyju) u parušanych pravach;
5) źviartacca ŭ sud i inšyja dziaržaŭnyja orhany z zajavami ŭ abaronu parušanych pravoŭ i svabodaŭ hramadzianina (arhanizacyi);
6) udzielničać u sudovym pracesie asabista abo praz svajho pradstaŭnika;
7) źviartacca ŭ Kanstytucyjny sud (Kanstytucyjny trybunał) z prapanovaj ab praviercy kanstytucyjnaści narmatyŭnych pravavych aktaŭ, jakija parušajuć pravy i svabody hramadzianin, pravy i zakonnyja intaresy palityčnych partyj ci inšych hramadskich abjadnańniaŭ;
8) u vypadku masavych abo hrubych parušeńniaŭ pravoŭ hramadzian źviartacca ŭ Siejm z prapanovaj ab praviadzieńni parłamienckich słuchańniaŭ abo ab stvareńni parłamienckaj kamisii pa rasśledavańni faktaŭ parušeńnia pravoŭ i svabodaŭ hramadzian.
Pa zakančeńni kalandarnaha hoda ŭpaŭnavažany pa pravach čałavieka na padstavie razhledžanych materyjałaŭ pavinien rychtavać dakład ab situacyi z pravami čałavieka ŭ Respublicy Biełaruś, jaki padlahaje abmierkavańniu na siesii parłamienta.
Upaŭnavažany pa pravach čałavieka moža mieć i inšyja paŭnamoctvy, dadzienyja jamu zakonam.
Na pasadu ŭpaŭnavažanaha pa pravach čałavieka majuć prava pretendavać hramadzianie Respubliki Biełaruś, jakija atrymali viadomaść u śfiery pravaabarončaj dziejnaści, majuć vysokija maralnyja jakaści i dasiahnuli peŭnaha ŭzrostu (naprykład, 40 hadoŭ).
Dla zabiaśpiečańnia dziejnaści ŭpaŭnavažanaha pa pravach čałavieka pavinnyja być stvoranyja naležnyja ŭmovy, a jaho niezaležnaść - harantavanaja.
