 Aleh Łatyšonak |
Isnujuć try etymalohii paniaćciaŭ «Biełaruś», «biełarusy»:
1) etnahrafična‑antrapalahična‑kulturalahičnaja;
2) palityčna‑idealahičnaja;
3) zahadkava‑nievytłumačalnaja.
Isnuje i ŭjaŭleńnie, što heta rasiejcy (palaki?) nakinuli nam naša ŭłasnaje imia. Mo heta i tak, tolki dzie i kim uvieś čas byli nośbity «biełaruskaha imia»? Heta hałoŭnaje pytańnie, jakoje pastaviŭ pierad saboju Aleh Łatyšonak, pišučy knihu «Od Rusinów Białych do Białorusinów».
Jaho tezy zvodziacca da nastupnaha:
I. Paniaćcie «Biełaja Ruś» naradziłasia ŭ kancy CHII — siaredzinie CHIII st., u epochu relihijna‑kulturnaj i vajskovaj ekspansii zachodniaha śvietu na ŭschod Eŭropy z metaj chryščeńnia pahancaŭ i pierachryščvańnia «schizmatykaŭ»‑pravasłaŭnych. Symbaličny sens i značeńnie nazvy «Biełaja Ruś» A.Łatyšonak prapanuje šukać ŭ symbalach koleraŭ katalickaha kaściołu, kanon jakich ustalavaŭ Papa Inakienci III (1198—1216). Bieły koler śviedčyć pra apostalski pośpiech śviatara ŭ misijanerskaj dziejnaści, bieły koler moh symbalizavać prava ŭładarańnia Papy nad uschodniaj carkvoj. Aŭtar nie vyklučaje, što ŭ semantycy nazvy «biełyja rusy» znojdziem pieranosny sens łacinskaha słova albus — «siabroŭski». U vačach katalickich misijaneraŭ tyja rusy pryznavali vierchavienstva Papy, u supraćlehłaść ad rusaŭ‑»schizmatykaŭ». A na siaredzinu CHIII st., kali ŭ hieahrafičnym traktacie Descriptiones terrarium upieršyniu źjaŭlajecca nazva «Biełaja Ruś», rehijonaŭ, nasielenych «biełymi rusami», isnavała try: Pabužža z centram u Drahičynie časoŭ Daniły Ramanaviča Halickaha, Paniamońnie z centrami ŭ Navahradku, Vaŭkavysku, Słonimie i Horadni časoŭ Mindoŭha i, pieradusim, Połaččyna časoŭ Taŭciviła. Aleh Łatyšonak lakalizuje «Biełuju Ruś» na jaćviaska‑litoŭska‑ruskim pamiežžy. Našyja ziemli ŭ CHIII st., volnyja ad manholskaha jarma, byli adkrytyja dla katalickaj relihijnaj i kulturnaj ekspansii. Praź jaje śviet uschodniaha chryścijanstva, na jaki aktyŭna pretendavali tatary, dałučaŭsia da Eŭropy. Voś i majem pieršyja prajavy idealohii ahulnaj Eŭropy i pieršyja sproby vyznačyć miežy pamiž Eŭropaj i Eŭrazijaj.
II. U CHIII—ChV st. nazvy «Biełaja Ruś» i «biełyja rusy» mieli vyklučna litaraturna‑erudycyjny charaktar i pieranosilisia z tvoru adnaho aŭtara ŭ inšy. Aŭtar abhruntavana piša pra vuhorskija karani terminu «Biełaja Ruś». A dziakujučy chronicy Kanstanckaha saboru (1414—1418), aŭtarstva Ulryka Rychientala, imia «Biełaja Ruś» stała viadomym pa ŭsioj Eŭropie, praŭda, biez terytaryjalnaha značeńnia.
III. Na dumku aŭtara, prodki pryniali imiony «Biełaja Ruś», «biełyja rusy» jak ułasnyja tolki ŭ druhoj pałovie XVI st. pad upłyvam polskaj histaryčna‑hieahrafičnaj litaratury. Mienavita polskaja intelektualnaje asiarodździe XVI st. maksymalna spaznaje navakolny śviet. Harmaničnaj jaho častkaj źjaŭlajucca «biełaruskija» terytoryi. Maskoŭskimi jany nie mahli być z palityčna‑administracyjnaha hledzišča, polskimi — z kulturna‑relihijnaha, ukrainskimi — bo stvarali adzinstva, litoŭskimi — bo bolš raźvityja. Palak Jan z Stabnicy Biełaj Ruściu abaznačaje ŭsie ruskija ziemli VKŁ i Noŭharad Vialiki. A dziakujučy Marcinu Kromieru, jaki vyklučyŭ ź Biełaj Rusi Noŭharad, Vałyń, Padlašša i Kijeŭščynu, abrysy jaje nabyli amal sučasnyja kontury. Ziemli Padźvinskija i Padniaproŭskija, nasielenyja pieravažna «ruskim», «pravasłaŭnym» ludam, paśla vyzvaleńnia Połacku ŭ 1579 h. ad maskoŭskaj akupacyi ŭsio čaściej u śviadomaści tubylcaŭ asacyjavalisia ź «Biełaj Ruśsiu». I ŭžo na pačatku XVII ct. možna vyznačyć jaje miežy ŭ hetym rehijonie: «Viarchoŭje» z Połackam, Viciebskam, Mahilovam i «panizoŭskija ziemli» z Homielem, Kryčavam, Prapojskam. Tak «Biełaj Ruśsiu» stała ŭsia terytoryja Rusi XVI st. u VKŁ paśla Lublinskaj unii.
IV. Epocha Refarmacyi. Kardynalnyja pieramieny ŭ etnična‑relihijnych stereatypach u VKŁ, rost nacyjanalnych pačućciaŭ. Pra prynaležnaść da Biełarusi zajavili pratestanty. Pieršy akreśliŭ siabie «biełarusam» kalvinist Sałamon Rysinski: 2 śniežnia 1586 h. jon zapisaŭsia na navuku ŭ Altdorfski ŭniversytet jak Solomo Pantherus Leucorussus. Padobnyja pohlady achoplivali ŭsio šyrejšyja koły adukavanaha nasielnicva VKŁ, asabliva «biełaruskaj» častki. Zamacavańnie sarmackaj kultury ŭ žyćci Rečy Paspalitaj nie abminuła i ŭschodnija terytoryi. Mienavita ŭ sarmackaj kultury karani biełaruskaj nacyjanalnaj idei, miarkuje A.Łatyšonak.
V. Uschodnija pałkoŭniki ŭ siaredzinie XVII st. na miažy Kazaččyny, Maskoŭščyny, VKŁ, Polščy zrazumieli idealahičnuju patrebu vyłučacca siarod inšych. Źjaŭleńnie biełaruskaj dziaržaŭnaj idei A.Łatyšonak źviazvaje z asobaj pałkoŭnika Kanstancina Pakłonskaha, jakoha prapanuje nazvać pieršym, pa sutnaści, biełaruskim palitykam. U siaredzinie XVII st. jon namahaŭsia stvaryć na terytoryi Biełaj Rusi aŭtanomnuju dziaržaŭnuju adzinku nakštałt Zaparoskaj Siečy. Na žal, K.Pakłonski byŭ samotnym u svaich pamknieńniach, jaho nie padtrymała nasielnictva i praihnaravała šlachta.
VI. U XVIII st. «Biełaruś, biełaruski» — pašyrany palityka‑administracyjna‑kulturny nazoŭ: «biełaruskija vojski», «biełaruskija administracyjnyja i kanfesijnyja adzinki». A.Łatyšonak maje racyju: rasiejcy ŭ akupacyjnaj palitycy vykarystali mentalna‑idealahičnuju sytuacyju doŭhačasovaha (ad siaredziny XVII st.) isnavańnia «biełaruskaści» na ziemlach, dałučanych da Rasiejskaj imperyi ŭ 1772 h. Adnak biełaruskaja śviadomaść u katehoryjach nacyjanalnaj samaidentyfikacyi jašče nie sfarmavałasia ŭ toj čas. Heta było adkładziena na XIX st.
VII. Sučasny biełaruski narod sfarmavaŭsia jak z pravasłaŭnych naščadkaŭ rusaŭ, tak i katalickich naščadkaŭ lićvinaŭ. Tamu padzieł na pravasłaŭnych i katalikoŭ byŭ adnoj z hałoŭnych pieraškod u stvareńni madernaha narodu. Padvalinami biełaruskaj nacyjanalnaj idei źjaŭlajucca ahulnaja mova, kultura i ahulnaja historyja, jakaja pačynaje kanstrujavacca z druhoj pałovy XIX st. Jakraz farmavańnie supolnaj histaryčnaj vizii ŭ novy čas było samym ciažkim. Na dumku A.Łatyšonka, u adroźnieńnie ad lićvinaŭ i karonnych rusaŭ (ukraincaŭ), biełaruskaje nasielnictva VKŁ nia mieła tady mocnaj histaryčnaj tradycyi. Dla lićvinaŭ — heta vilenskaja tradycyja, dla ukraincaŭ — kijeŭskaja. Dla biełarusaŭ lahičnaju była b połackaja z vybranymi frahmentami vilenskaj i kijeŭskaj. Adnak užo na pačatku XVI st. lićviny napisali ŭłasnuju historyju VKŁ, vyniščajučy ź jaje ŭsialakija ŭzhadki pra połackuju dziaržaŭnaść. Litoŭskuju versiju historyi biełaruskich ziemlaŭ spapularyzavaŭ Maciej Stryjkoŭski ŭ svajoj «Chronicy», jakaja doŭhi čas była adzinaj krynicaj histaryčnych viedaŭ i dla rusinaŭ VKŁ. Padadzienyja vyšej razvažańni pryvodziać A.Łatyšonka da kanstatacyi: hałoŭnaj pryčynaj, čamu biełaruski narod nie sfarmavaŭsia ŭ najnoŭšy čas, była nie słabaja nacyjanalnaja śviadomaść nasielnictva Biełarusi, a naadvarot — mocnaja ruskaja ci litoŭskaja nacyjanalnaja śviadomaść.
Kožnaja z nazvanych tezaŭ pavinna jašče nie adnojčy być praanalizavanaja, adčutaja, navat admoŭlenaja. Zastajecca nievierahodna pryjemny frahment: pra Biełaruś znoŭ napisana sapraŭdnym biełarusam. A jak my baimsia pra heta skazać va ŭniversyteckich aŭdytoryjach, u akademičnych instytutach, na telebačańni i radyjo.
Knihi pra Kanstancina Pakłonskaha, Sałamona Rysinskaha, histaryčnuju pamiać i histaryčnuju śviadomaść šlachty, miaščanstva, śviatarstva VKŁ, sutnaść i formy sarmackaj kultury pavinny być pieršačarhovymi zadańniami dla daśledčykaŭ. Dla biełaruskaj historyjahrafičnaj tradycyi važniejšym źjaŭlajecca daśledavańnie poźniesiaredniaviečnaha zładziejstva Alaksandra Hvańjini, jaki skraŭ tekst u Macieja Stryjkoŭskaha, čym sučasnaje pryznańnie, što akademičny Instytut historyi hetym faktam nie cikavicca.
Kniha Aleha Łatyšonka — prykład realizacyi naturalnaj prahi viedać pra siabie bolš, čym prapanuje aficyjnaja idealohija. Hienadź Sahanovič, Aleś Bieły, Ihar Marzaluk, Aleś Kraŭcevič, Pavał Cieraškovič, Aleś Smalančuk, Valerka Bułhakaŭ — svajoj tvorčaściu ŭzbahacili ŭłasna biełaruskuju histaryjasofiju pa pytańniach pachodžańnia, stanaŭleńnia i prajaŭleńnia «biełaruskaści». Ale tolki A.Łatyšonak, u hetaj knizie, dadaŭ upeŭnienaści biełaruskaj nacyjanalnaj idei.
