Kastuś Ramanovič:
U SBM ja zahartavaŭsia ŭ sapraŭdnaha patryjota
Pryvatnaja historyja
Archiŭ Najnoŭšaje Historyi pačaŭ atrymlivać adkazy na «Apytalnik śviedki najnoŭšaje historyi Biełarusi», jaki byŭ nadrukavany ŭ «Našaj Nivie» 7 krasavika 1997 hodu. Usie adkazy vielmi roznyja — pavodle pamieraŭ, emacyjnaści, kolkaści faktaŭ i imionaŭ... Ale ŭsie jany majuć kaštoŭnaść jak histaryčnyja krynicy. Bo hetyja adkazy śviedčać, što moža isnavać niekalki ŭzroŭniaŭ pračytańnia historyi — aficyjny, pryvatny, uzrovień medyjaŭ... Nazvanyja ŭzroŭni pračytańnia mohuć vielmi pa-roznamu aceńvać tyja ci inšyja histaryčnyja padziei, akcentavać uvahu na tyja ci inšyja fakty. Časam hetyja pračytańni supiarečać adno adnomu.
Sp. Kastuś Ramanovič dasłaŭ nam adnyja z najbolš razhornutych adkazaŭ na Apytalnik. Jahonyja ŭspaminy — heta ŭspaminy biełaruskaha patryjota, viaźnia HUŁAHu, čałavieka ź vialikim žyćciovym dośviedam. Praz svaju panaramnaść jany adnačasova paćviardžajuć i rujnujuć stereatypy. Nazaviem niekatoryja siužety, apisańnie jakich moža padacca niestandartnym: sustreča Čyrvonaj armii zachodnimi biełarusami; prychod niemcaŭ u 1941 hodzie, niemcy nadzialajuć ziamloju sialanaŭ; represii jak z boku niemcaŭ, tak i z boku partyzanaŭ roznych farmacyjaŭ... Prysutny tut časam naturalizm nadaje hetym uspaminam bolšuju dakumentalnaść.
Siońnia my publikujem tolki adzin raździeł z uspaminaŭ Kastusia Ramanoviča — z časoŭ vajny. Całkam uspaminy planujecca apublikavać u archivistyčnym almanachu «Šuflada».
Aleh Dziarnovič
Archiŭ Najnoŭšaje Historyi vykazvaje padziaku ŭsim tym, chto dasłaŭ svaje adkazy na «Apytalnik śviedki najnoŭšaje historyi Biełarusi». Usie hetyja materyjały buduć vykarystanyja ŭ daśledčaj i publikatarskaj dziejnaści Archivu.
Dla žycharoŭ Zachodniaj Biełarusi Druhaja suśvietnaja vajna pačałasia 1 vieraśnia 1939 hodu — mnohija biełarusy słužyli ŭ polskim vojsku.
U našu viosku ŭ 1941 hodzie niamieckija vojski pryjšli biez adzinaha strełu, bajoŭ nie było. Pieršyja vojski źjavilisia na matacykłach. Niemcy zatrymlivalisia, razmaŭlali ź ludźmi, jak mahli. U tym liku j ja ich sustrakaŭ. Pamiataju, jak ja razhladaŭ spražku na ramiani niemca, dzie napisana «Gott mit uns».
Niamieckija samaloty pierad prychodam niamieckaha vojska niekalki razoŭ bambili zvany miascovymi žycharami «Vialiki most» praź Nioman niepadaloku ad vioski Ščorsy. Ja ź cikaŭnaściu naziraŭ za bambiožkaj, i kali samaloty adlatali, biehaŭ da mosta, razhladaŭ varonki ad bombaŭ i źbiraŭ jašče ciopłyja askołki. Viosak niemcy nie bambili.
Savieckija vojski pakidali biez benzynu na darohach svaje mašyny i dalej na ŭschod išli pieški — uzdahon za niamieckimi matacyklistami, mnohija bosyja, apranutyja napaŭcyvilna. Razam ź imi išli na ŭschod i byłyja źniavolenyja, bo «pieršyja Saviety» ŭ Zachodniaj Biełarusi paśpieli panarabić lahieraŭ dla źniavolenych, jakich prymušali budavać aeradromy.
Čyrvonaarmiejcy taksama pieraapranalisia ŭ cyvilnaje dy išli na ŭschod pad markaj źniavolenych. Žychary viosak karmili ich čym mahli, i dapamahali čym mahli. Chavali ad niemcaŭ. Mnohija z byłych čyrvonaarmiejcaŭ zastavalisia ŭ viaskoŭcaŭ nadoŭha, dapamahali ŭ haspadarcy, niekatoryja žanilisia. I moj baćka ŭziaŭ adnaho sałdata, vučyŭ jaho vykonvać sielskahaspadarčyja raboty. Doŭha jon u nas žyŭ, usim my havaryli, što heta naš svajak, takim čynam abaraniali ad niemcaŭ. A potym, jak papraviŭsia ŭ nas, jon pajšoŭ dadomu na ŭschod.
My, chłapčuki, raźbirali kinutyja na darohach savieckija mašyny i prynosili dachaty roznyja cacki ź ich, naprykład, ručki ad dźviercaŭ. A darosłyja zdymali skaty z mašynaŭ i rabili ź ich abutak — halošy, pryhavorvajučy: «Dziakuj Stalinu-hruzinu, što abuŭ nas u ryzinu».
U vioskach sialanie abirali starastu vioski, cieraź jakoha kantaktavali ź niamieckaj uładaj (paźniej ich usich «druhija Saviety» aryštavali). Moj dziadźka pa mamie Košar Vasil Makaravič byŭ abrany starastam vioski Kraskoŭskija Hory. Jon zahinuŭ paźniej u stalinskich lahierach.
Tyja, chto pry «pieršych Savietach» paśpieŭ ustupić u kałhas, pazabirali svaju majomaść z kałhasaŭ i pracavali na svaich haspadarkach. Bieźziamielnych niemcy nadzialili hrafskaj ziamloj, dadavali ziamli małaziamielnym.
Arhanizoŭvalisia biełaruskija škoły. 1 vieraśnia 1941 hodu ja pajšoŭ u 7 klasu Łozkaŭskaj siamihadovaj škoły. Maim klasnym kiraŭnikom byŭ vyšejzhadany nastaŭnik Klimiec Mikałaj.
Usie pradmiety vykładalisia vyklučna na biełaruskaj movie. Rasiejskaja mova j litaratura zusim nie vykładalisia. U jakaści zamiežnaj była niamieckaja mova.
Biełaruskuju movu j litaraturu vykładała nam maładaja nastaŭnica (adnahodak pierarostkaŭ-vučniaŭ) Halina Buzuk, jakaja žyła ŭ vioscy Ščorsy. Jaje baćka pracavaŭ školnym inspektaram u rajonnym miastečku Lubča. Halina Buzuk padbuchtoryła nas vyvučyć na pamiać usiu paemu «Novaja ziamla» Jakuba Kołasa. Tut ja adčuŭ asałodu biełaruskaj movy. Vyvučali sapraŭdnuju historyju Biełarusi. Stavili biełaruskija pjesy, śpiavali biełaruskija pieśni, tancavli biełaruskija tancy. Jeździli vazami ŭ Lubču sa svaimi kancertami. Baćki vazili svaimi końmi. U 7 klasie ŭ mianie zaradziŭsia biełaruski patryjatyzm.
Paśla zakančeńnia 7 klasy 1 vieraśnia 1942 hodu ja pastupiŭ na I kurs Biełaruskaj Nastaŭnickaj Seminaryi ŭ Navahradku. Tut taksama ŭsie pradmiety vykładalisia vyklučna na biełaruskaj movie.
U Nastaŭnickaj Seminaryi staŭ siabram biełaruskaj patryjatyčnaj moładzievaj arhanizacyi Sajuz Biełaruskaj Moładzi (SBM). Tut ja zahartavaŭsia ŭ sapraŭdnaha patryjota Biełarusi na ŭsio žyćcio.
Pamiataju źjaŭleńnie partyzanaŭ u lasach. Z našaj vioski zabrali ŭ partyzany chłopca Barysa Lapiešku. Niemcy vyniščyli ŭsiu siamju i chatu spalili. Zastałasia ŭ žyvych tolki adna małodšaja siastra Barysa Mania, jakoj nie było doma padčas karnaj akcyi. Barys paźniej zahinuŭ na froncie.
Za suviaź z partyzanami niemcy aryštavali majho dziadźku Alaškieviča Haljaša Markaviča i maju ciotku pa baćku Alaškievič Alaksandru Andrejeŭnu, pasadzili ŭ Navahradku ŭ turmu. Dziadźku ŭ turmie rasstralali, a ciotku vyvieźli ŭ niamiecki lahier u Polšču. Chatu ich i ŭsie zabudovy niemcy ź vioski Bałotca pieravieźli ŭ viosku Ščorsy. Ciotka z-pad kalučaha drotu lahiera ŭciakła i pryjšła da svajoj rodnaj siastry Anastasii Samusik, jakaja žyła ŭ Zambrovie Biełastockaj vobłaści, dzie jana chavałasia ad niemcaŭ da vyzvaleńnia Polščy. Majho dziadźku Samusika Mikałaja (muža majoj cietki Anastasii) niemcy rasstralali ŭ Zambrovie.
Maimi susiedziami ŭ vioscy Łozki była šmatdzietnaja siamja pa proźvišču Žaryč. Baćki pamierli. Zastalisia sirotami dzieci —starejšaja Niuša (kaleka), Kacia (pryhožaja dziaŭčyna), Aloša, Hiena 1926 hodu naradžeńnia i samaja mienšaja Lela. Da Kaci ŭ prymy pajšoŭ małady chłopiec Piecia Tur. Baćki Pieci (baptysty, baćka — śviatar baptystaŭ u susiedniaj vioscy Roskaš) nie dazvolili ŭziać šlub z Kaciaj, bo ź biednaj siam'i. Naradzilisia ŭ Kaci ad Pieci dźvie dački. U ich i kania nie było. Pamiataju, jak jany smačna jeli bulbu ŭ mundzirach, vysypanuju na hoły stoł.
Pieciu i Alošu zabrali ŭ biełaruskuju palicyju. Pieciu na viasielli ŭ susiedniaj vioscy Bałotca zastrelili partyzany. Nočču pryjechali partyzany, zastrelili Kaciu razam ź niemaŭlom (starejšaja dačka była ŭ baćkoŭ Pieci), zastrelili Niušu, zastrelili małaletniuju Lelu. Hieny nie było doma, jon i ciapier žyvie. Loša potym zahinuŭ u stalinskich lahierach.
U vioscy Bałotca žyŭ moj siabra Lonia Lapieška. Jamu partyzany prapanavali iści razam ź imi. Kali jon admoviŭsia, dyk jany jaho zastrelili. Zastrelili i baćku jahonaha. Małaja dačka abchapiła baćku, kab vyratavać jaho — joj prastrelili dałoń. Starejšaja dačka, Luba, vučyłasia ŭ Navahradzkaj prahimnazii, jaje doma nie było, zastałasia žyvoju. Maci nie była doma, taksama zastałasia žyvoju.
I tak, kolki doŭžyłasia vajna ŭ našaj miascovaści, byŭ «front» — dniom niemcy «šalmavali», nočču partyzany. Časta nia viedali, chto jany — ci partyzany, ci palicai, bo ŭ adnolkavaj formie. Partyzany zajmalisia rabavańniem: zabirali koniej, karoŭ, śviniej, kažuchi, boty. U majho baćki kabyłu nie zabrali, bo adna zadniaja naha była našmat taŭściejšaja, niby apuchłaja. Baćka pakaža hetuju nahu, i kabyłu zaŭsiody brakavali, choć jana j nie kulhała.
Ja amal kožnuju niadzielu prychodziŭ z Navahradku dadomu (25 km) pa pradukty charčavańnia. Nočču vymušany byŭ baćkavy boty, jakija ja nasiŭ, i lepšuju adziežu chavać ad partyzanaŭ. Partyzany mianie čamuści nie čapali, choć i viedali, što ja vučusia ŭ Navahradku. Adnojčy znajomy partyzan vyklikaŭ mianie ŭ dvor i paprasiŭ prykuryć. Ja dastaŭ zapalničku, čyrknuŭ, jon prykuryŭ, uziaŭ zapalničku ŭ ruki — dobraja, kaža, i pakłaŭ jaje ŭ svaju kišeniu. I ciapier pamiataju, jak mnie było jaje škada.
U mianie asabista bolš partyzany ničoha nie ŭziali. Ale ludzi biedavali ad partyzanskich rabunkaŭ. Kali chto padkaža im, što ŭ niekaha jość, naprykład, boty, to abaviazkova zabiaruć, a kali nie addaješ, to mardujuć, a to i zastrelać.
Dziejnaść nacyjanalnych arhanizacyjaŭ, stvoranych za časami akupacyi: BNS, BKA, SBM...
Akramia nazvanych arhanizacyjaŭ u Navahradku była stvoranaja biełaruskaja vajskovaja častka Samaachova. U Samaachovu vajskoŭcy nabiralisia mabilizacyjaj. Dziejnaść — nazva sama za siabie havoryć — samaachova. I z majoj vioski Łozki ŭ Samaachovie znajomyja chłopcy słužyli. U Navahradku dziejničała hramadzkaja arhanizacyja BNS (Biełaruskaja narodnaja samapomač). Pra dziejnaść znoŭ ža sama za siabie nazva havoryć. Bolš kankretna ja nie mahu skazać.
Samaja masavaja biełaruskaja patryjatyčnaja moładzievaja arhanizacyja ŭ Navahradku, dy j va ŭsioj Biełarusi, była SBM (Sajuz Biełaruskaj Moładzi).
Pierad stvareńniem SBM byli naładžanyja dvaccacidzionnyja kursy dla kandydataŭ na akruhovych kiraŭnikoŭ, ich namieśnikaŭ i supracoŭnikaŭ štabu SBM.
Štab SBM z'arhanizavali ŭ Miensku viasnoju 1943 hodu. Šefam štabu byŭ pryznačany Michaś Hańko, kiraŭničkaj junačak — Nadzieja Abramava, namieśnicaj jaje — Viera Katkovič.
Aficyjna SBM byŭ stvorany 22 červienia 1943 hodu. Ja byŭ šerahovym siabram SBM.
Pra papularnaść SBM havoryć toj fakt, što tolki za adzin hod z 1943 pa 1944 h. u jaho ŭliłosia (vyklučna dobraachvotna) kala 100 000 junakoŭ i dziaŭčat. SBM u toj čas achoplivaŭ u asnoŭnym vučnioŭskuju moładź va ŭzroście 15-17 hadoŭ, jakaja zajmałasia pieravažna kulturna-aśvietnickaj dziejnaściu. Hałoŭnaj pryčynaj burnaha rostu SBM była ideja nacyjanalnaha adradžeńnia Biełarusi. Takuju arhanizacyju nielha było ŭjavić ni pry panavańni Polščy ŭ Zachodniaj Biełarusi, ni tym bolš pry Savietach. Navat niamieckaja administracyja naściarožana sačyła za SBM, pabačyŭšy, ź jakim entuzijazmam pravodzilisia mierapryjemstvy. Siabry arhanizacyi mieli svojeasablivuju formu: napačatku pryhoža pašytuju ź biełaha damatkanaha pałatna, a potym junaki nasili krapiŭnaha koleru, a junački — siniaha koleru ŭ biełyja kropielki. Halštuki — z damatkanych biełaruskich pajasoŭ. Čaraviki byli na draŭlanaj padešvie, jakija rabili vialiki hrukat pa navahradzkim bruku. Na levym rukavie bieł-čyrvona-biełaja paviazka z emblemaj u vyhladzie rombu, u jakim napisanyja litary SBM i nakryž rydloŭka j mieč. Na hałaŭnym ubory — Pahonia.
Statut SBM śćviardžaŭ, što metaj hetaj arhanizacyi jość vychavańnie patryjatyčnych budaŭnikoŭ Novaj Biełarusi, jakija b vyraśli ŭ aktyŭnych narodnych dziejačoŭ.
Budučy nakirunak vychavaŭčaj pracy arhanizacyi — vyzvaleńnie biełaruskaj moładzi ad varožych škodnych upłyvaŭ, jaje duchoŭnaje adradžeńnie. Usia praca akcentavłasia na patryjatyčnym vychavańni moładzi, što pavinna było pryvieści da vykaranieńnia histaryčna zvarunkavanaj padniavolnaj psychiki, da vypracoŭki hramadzkaha abaviazku, pracavitaści, ščyraści, ścipłaści, pavahi da starejšych. Taki vychavaŭčy nakirunak naceleny byŭ na toje, kab moładź adčuła svaju adkaznaść za los i dabrabyt Baćkaŭščyny i zaŭždy była hatovaja słužyć i pracavać na karyść svajho narodu.
SBM nia ŭdzielničaŭ ni ŭ vajennych akcyjach, ni ŭ karnych, ni ŭ jakich złačynstvach.
Paśla zaniatkaŭ u Nastaŭnickaj Seminaryi my, siabry SBM, pašyrana vyvučali historyju Biełarusi, biełaruskuju litaraturu j movu, arhanizoŭvali roznyja hurtki: malavańnia, śpievaŭ, biełaruskich nacyjanalnych tancaŭ, naładžvali roznyja viečaryny z tancami pad kiraŭnictvam vykładčykaŭ. Asabliva aktyŭnym arhanizataram viečarynaŭ byŭ vykładčyk niamieckaje movy Barys Rahula. Dabraachvotniki SBM padčas letnich vakacyjaŭ zastavalisia ŭ Navahradku ŭ letnich lahierach, dzie mnie vielmi padabałasia. Spali na dvuchpaviarchovych łožkach. U 6 hadzinaŭ padjom. Bieh umyvacca ŭ kryničnaj vadzie na zamkavaj hary. Nazad biahom u kašaru, adziavalisia, zapraŭlali paściel, stroilisia ŭ 4 šarenhi, padymali na flahštok bieł-čyrvona-bieły ściah, śpiavali himn «My vyjdziem ščylnymi radami», śniedali (charč pryvozili baćki ź viosak). Maršam ź pieśniami išli ŭ les na narychtoŭku drovaŭ dla aciapleńnia pamiaškańnia Nastaŭnickaj Seminaryi zimoju. Drovy narychtoŭvali ŭručnuju papiarečnymi piłami, siakierami.
Abo išli ŭ horad na razborki razvalinaŭ paśla bambiožki j rydloŭkami rabili placoŭku kala budynku Nastaŭnickaj Seminaryi. Byli j vajskovyja ćvičeńni, što mnie vielmi padabałasia. Paśla pracy abo ćvičeńniaŭ maršam ź pieśniami ŭ lahier.
Volny čas. Viačera. Ściah na flahštok pad kamandu «Zvažaj!» Śpieŭ himnu. Adboj.
Letnim lahieram kiravaŭ Barys Rahula. Jon ža arhanizavaŭ ŭ Navahradku Biełaruskuju Krajovuju Abaronu (BKA). Heta byŭ kavaleryjski švadron. Kaściakom BKA stali starejšyja chłopcy III-ha kursu Navahradzkaj Nastaŭnickaj Seminaryi, u asnoŭnym dobraachvotniki. Niehałosnaj metaj BKA była abarona Biełarusi jak ad niemcaŭ, tak i ad kamunistaŭ.
Atrymaŭšy paśviedčańnie ab zakančeńni II-ha kursu Navahradzkaj Nastaŭnickaj Seminaryi viasnoju 1944 hodu, ja dobraachvotna pastupiŭ u pieršuju Biełaruskuju aficerskuju škołu BKA ŭ Miensku, pra jakuju napisaŭ były kursant aficerskaj škoły Kastuś Akuła ŭ knižcy «Zmaharnyja darohi». U aficerskaj škole mnie vielmi padabałasia vajskovaja navuka, niahledziačy na toje, što amal kožnuju noč padčas bambiožki Miensku pa «tryvozie» prychodziłasia biehčy z kazarmy ŭ akopy.
Nieŭzabavie paśla prysiahi pryjšłosia ŭsioj škole pieššu adstupać pierad nadychodam savieckich vojskaŭ. Niemcy jechali mašynami. Ja na chadu ŭskočyŭ u hruzavuju mašynu i ź niamieckimi sałdatami dajechaŭ da Vilni, dzie na čyhunačnym vakzale damovilisia sabracca ŭsioj škołaj. Dzion ź piać ja čakaŭ. A potym dałučyŭsia da švadronu Barysa Rahuli i ź imi dabraŭsia da Navahradku. U Navahradku na zamkavaj hary Rahula, sabraŭšy nas usich, skazaŭ: «Ja vas zabraŭ z Navahradku, ja vas i pryvioŭ u Navahradak. A ciapier, chto choča sa mnoju — pojdziem na zachad, a chto choča — zastavajciesia ŭ Navahradku, razychodźciesia pa damach». Ja zastaŭsia ŭ Navahradku, nie ŭjaŭlaŭ sabie žyćcia bieź Biełarusi. Paśla taho, jak ja vyjšaŭ ź Vilni, niekatoryja chłopcy z našaj aficerskaj škoły stali pieršymi achviarami bambiožki vilenskaha čyhunačnaha vakzału.
Praź niekalki dzion pajšoŭ pieššu z Navahradku ŭ svaju viosku Łozki da baćkoŭ. Dvaccać piać kilametraŭ. Išoŭ cełyja sutki, bo jakraz pryjšłosia prabiracca cieraz front. Zatrymali mianie niemcy: «Čaho idzieš nasustrač Savieckaj armii?» Paśla karotkaha dopytu, vobšuku (na mnie była vajskovaja bializna z aficerskaj škoły), pieraapranuŭšy mianie ŭ zamazanyja hnojem sialanskija damatkanyja štany, niamiecki aficer prykazaŭ mianie zastrelić. Sałdat zavioŭ mianie za humno ŭ vioscy Staryja Niahnievičy, lapnuŭ lohieńka mianie pa ščace i adpuściŭ žyvym. A jak vioŭ mianie na rasstreł, dyk ja j nia vieryŭ, što ŭžo mianie nia budzie, jak heta tak — voś ja žyvy j tut ža mianie niama.
Usiu noč ja pravioŭ na poli ŭ žycie — pad bambiožkaj, pad strełami harmataŭ, lazhańniem husienic tankaŭ, prasujučych pole. Pry takim harmidary ja zasnuŭ u žycie pad vysokaj miažoj i pračnuŭsia ad ciepłyni soniečnych promniaŭ i cišyni. Niepaškodžany, u zamurzanych rvanych štanach ja pryjšoŭ da baćkoŭ, dzie była ŭžo savieckaja terytoryja.
Pryzvali mianie na dapryzyŭnuju słužbu ŭ Lubčy. Spali na padłozie ŭ pustym pamiaškańni, na sałomie z błychami. Pryznačyli mianie kamandziram adździaleńnia, a paźniej kamandziram uzvodu. Časta adpuskali pa damach sa zbrojaj (ź vintoŭkami). Zbroju vydavali na ruki na vypadak sustrečy z adstałymi niemcami, kab moh ich zatrymać i zdać.
Pa daviedcy za II kurs Nastaŭnickaj Seminaryi 1 vieraśnia 1944 hodu pastupiŭ na III kurs Navahradzkaj pedahahičnaj vučelni. Vučniam pedvučelni davali adterminoŭku (broń) ad pryzyvu ŭ armiju.
Amal usie nastaŭniki pryjechali z uschodu. Znoŭ usio vykładałasia na rasiejskaj movie. Arhanizavaŭsia kamsamoł. Mnie nichto nie prapanavaŭ ustupić u kamsamoł, i sam ja nie imknuŭsia tudy.
U noč z 13 na 14 śniežnia 1944 hodu mianie aryštavali ŭ internacie pedvučelni. Razam sa mnoju ŭ hetuju noč z pedvučelni aryštavali Kastusia Krakoŭskaha, Sašu Šabana i Mikołu Savaściuka. Pasadzili nas u navahradzkuju turmu, što była pobač z pedvučelniaj, u tuju turmu, u jakoj niemcy zastrelili majho dziadźku Haljaša Alaškieviča. Vialikaja kamera biaz naraŭ z cemientavaj padłohaj była tak pierapoŭnienaja, što niemahčyma było lehčy spać usim adrazu, tamu spali pa čarzie.
U hetaj kamery razam z nami siadzieŭ dyrektar Navahradzkaj Nastaŭnickaj Seminaryi Skrabiec Piotar Anufryjevič. Taki ruchavy byŭ dziadok, zaŭždy staraŭsia padchapić parašu, kab vynieści jaje z kamery. Ale my, maładyja, nie davali jamu hetaha vykanać.
Ja prasiŭsia, kab mianie zabrali na front u štrafnuju rotu. Ale mnie skazali: «Nam kontrrievolucioniery nie nužny».
Kastuś Ramanovič
