Sto tvoraŭ mastactva XX stahodździa
Piotra Sierhijevič. Šlacham žyćcia
...Na pačatku dvaccataha stahodździa historyja zapatrabavała ad mas- takoŭ viery ŭ palityčnyja ŭtopii j ščyraha humanizmu. Sacyjalny j nacyjanalny realizm tady — universalnaja źjava dla ŭsioj Eŭropy. Paśla časoŭ baroka «narod» cikaviŭ mastakoŭ pieravažna ŭ etnahrafičnym rakursie. Najnoŭšy ž čas vymahaŭ ad ich stać vykaźnikami pamknieńniaŭ ludu, zažyć jahonym žyćciom. Sprava zajšła tak daloka, što mastaki pačali šukać šlubaŭ ź sialankami, jak Vyśpianski ci Majol. Praŭda, dla apošnich heta nia skončyłasia dabrom. Paradoks nia ŭ tym, što chvala sacyjalahizmu prakaciłasia pa Starym i Novym Śviecie, a ŭ tym, što jana zachłynuła raznastajnyja mastackija kirunki. Postimpresijanisty, akademisty, ekspresijanisty, secesijanisty, favisty... kožny ŭ svoj sposab imknuŭsia zaśviedčyć svaju pavahu j spačuvańnie Narodu. U Polščy heta nazvali «chłopamanijaj»... Takija roznyja Meńje i Burdel, Chodler i Pikasa, Corn i Sieveryni stvarali šedeŭry i ŭ rečyščy sacyjalnaha realizmu.
U SSSR płyń sacyjalnaha realizmu atrymała mahutnuju dziaržaŭnuju zamovu. Pakrysie jana syjšła ŭ kultavaje mastactva «sacyjalistyčnaha realizmu». Inšaja sytuacyja skłałasia ŭ Zachodniaj Biełarusi. Arystakraty (Ruščyc, Romer, Dabužynski) i vychadcy z taho samaha «narodu» (Sieŭruk, Horyd, Čuryła) źviartalisia da sacyjalnych temaŭ jak da tvorčaha metadu, a nie da sposabu pierajnačyć śviet. Tamu tut, na biełaruskim Zachadzie, stvaralisia karciny, uźniatyja da ŭzroŭniu symbalaŭ, amal biblejskich prypaviaściaŭ pra ziamny šlach...
Ci nia samaju jaskravaju ŭ hetym sensie stała tvorčaść Piotry Sierhijeviča. Padzielenaja pamiž nacyjanalizmam i čystaj estetykaj śviedamaść dała svoj pradvyznačany plon u mastactvie. Cełaja halereja Skarynaŭ, Usiasłavaŭ Čaradziejaŭ, Kastusioŭ Kalinoŭskich. Rečy, znajomyja nam sa školnych padručnikaŭ. U dziacinstvie ŭ nas navat nie ŭźnkała pytańnia, u jakoj krainie jany byli stvoranyja, bo jany atajasamlivalisia z savieckim realizmam. Ale siarod spadčyny mastaka zastaŭsia adzin tvor, jaki rezka vyłomvajecca z usiaho, što było zroblena im. Hety tvor — «Šlacham žyćcia» —vyłučajecca i siarod usiaho mastactva Zachodniaje Biełarusi muzyčnaściu prostaje kampazycyi j siužetu, za jakimi prychavany tajemny sens.
... Piotra Sierhijevič naradziŭsia la Bohina, kala adnaho z samych malaŭničych i lehiendarnych biełaruskich vazioraŭ. Miaściny tut i da siońnia čystyja j cichija. Z hetych tajamničych hłuchich miaścinaŭ los zakinuŭ siamnaccacihadovaha junaka, syna bieźziamielnych sialanaŭ u Pieciarburh. Siamja Sierhijevičaŭ čaściakom pierajaždžała ź vioski ŭ viosku, ale ŭpieršyniu daroha była takoju dalokaj...
... Fabryka dziaržaŭnych znakaŭ. Sankt-Pieciarburh. 1917 hod. Fabryčnyja kursy, na jakija junaka nakiravaŭ «revalucyjny kamitet», badaj, niašmat dadali da jahonaje adukacyi. Ale ŭroki malavańnia pierakanali mastaka ŭ jahonym pryzvańni. Roŭna ž jak i naviedvańnie słavutych pieciarburskich muzejaŭ. Zavirucha revalucyi nie natchniała. Sierhijevič viartajecca da baćkoŭ...
... Niadoŭhi čas jon pracuje na čyhuncy. U 1919 hodzie ŭ jahonyja ruki traplaje hazeta «Kurier Wilezski» z paviedamleńniem pra adradžeńnie Vilenskaha ŭniversytetu z mastackim fakultetam. Sprava była vyrašanaja. Małady Sierhijevič, padrablajučy ad vypadku da vypadku, naviedvaje to pačatkovuju škołu malavańnia Mantviła, to Volnuju škołu malunku j žyvapisu Varnasa. U 1920 hodzie, Sierhijevič sabraŭ stos malunkaŭ i akvarelaŭ dy ź imi paprastavaŭ da Ruščyca. Słavuty metar, namahańniami jakoha byŭ adrodžany mastacki fakultet (iznoŭ praz 90 hadoŭ!), prafesar Ferdynand Ruščyc, byŭ rady lubomu patencyjalnamu vučniu. U tyja niščymnyja niapeŭnyja hady atrymlivać mastackuju adukacyju mała chto jmknuŭsia. Uvažliva razhledzieŭšy praktykavańni dzieciuka, prafesar uvažliva ahledzieŭ i jaho samoha. Paśla čaho nabyŭ adzin ź jahonych malunkaŭ — škic muroŭ staroha ŭniversytetu...
... Sierhijeviča Ruščyc zaličyŭ na svoj fakultet jak volnaha słuchača. Toje, što jon zdoleŭ źviarnuć na siabie ŭvahu metra, akryliła maładoha mastaka. Na paradu prafesara Sierhijevič jedzie ŭ bolš syty j amal staličny Krakaŭ, jakomu paščaściła nie zaznać maskoŭskaha panavańnia. Siudy jon vybraŭsia razam ź siabram, Rafałam Jaŭchimovičam, siabram na ŭsio žyćcio...
... Krakaŭskaja Akademija navat u paraŭnańni ź pieciarburskaju była kanservatyŭnaju. Sierhijevič zajmaŭsia ŭ prafesara Pankieviča, jaki abahaŭlaŭ Matejku, i patrabavaŭ ad vučniaŭ maksymalnaje iluzornaści ŭ malunku. Impresijanistyčnaść tut asudžałasia za «syraść». U majsterni Pankieviča, jaki sam pachodziŭ z Ukrainy, zajmałasia šmat ukraincaŭ. Peŭna i kantakty ź imi paŭpłyvali na farmavańnie nacyjanalistyčnaha śvietapohladu maładoha Sierhijeviča. Pryhałomšany žorstkaj patrabavalnaściu krakaŭskaje prafesury, źviedaŭšy jašče raz čužoha chleba, jon razam ź siabram Jaŭchimovičam viartajecca na radzimu, u Vilniu. Praz dva hady jon skončyŭ i Vilenski ŭniversytet. Da hetaha času mastacki fakultet pierajechaŭ u stary bernardynski klaštar, admysłova pierabudavany Vitanam-Dubiejkaŭskim pad navučalnyja korpusy. Hety dojlid užo byŭ viadomy svaim pamknieńniem vysnavać i ŭvasobić «biełaruski styl»...
... Da biełaruskaj spravy Sierhijevič spryčyniŭsia z usim maładym impetam. «Paśla doŭhaha zaniapadu paŭstaje Biełaruski narod da vyjaŭleńnia svaich duchovych siłaŭ...» — heta słovy samoha Sierhijeviča z artykuła «Zaciemki ab mastactvie» ŭ časopisie «Kałośsie». Apantanaść nacyjanalnaj idejaj źviała jaho ŭ śviet histaryčnaje ramantyki. Z 30-ch hadoŭ histaryzm stanovicca viadučym žanram u tvorčaści mastaka.
Paralelna Sierhijevič pracuje nad nizkaju sacyjalnaha žanru. Pa-sutnaści, heta była danina ziemlakam, svajeasablivy asabisty dziońnik, kudy mastak zanosiŭ vobrazy tych ludziej, jakija atačali jaho ź dziacinstva. Kožny ź ich — heta kankretnaja asoba, aratyja, rybaki, žniejki z Brasłaŭščyny. U hetkim zvarocie da narodnych typažoŭ nie było ničoha specyfičnaha. Naadvarot, heta adpaviadała ahulnaeŭrapiejskaj tendencyi. «Viaślar», «Araty», «Kałyska», «Zaloty», «Junactva» — frahmenty žyćcia, vychaplenyja z budzionnaha kałavarotu, dzie pavinny być i ciažkaja praca, i radaść, i adčuvańnie ščaścia. Čaho peŭna nie było ŭ Sierhijeviča, dyk heta «vypisanaj klasavaj prynaležnaści na tvarach», jak napisaŭ Maksim Tank u svaich «Listkach kalendara».
Padsumavańniem «narodnaje» temy stała pałatno «Šlacham žyćcia». Žančyna ź dziciom na rukach, mužčyna, zhorbleny pad ciažkoju lisionkaju, kročać u cišy da dalahladu, da čarhovaha pavarotu darohi.
Ciažka skazać, ci byŭ znajomy Sierhijevič u tyja hady z pałotnami Pikasa, Derena, Braka, ź jakimi pavodle nieviadomaha źbiehu abstavinaŭ zbliziŭsia praz svoj tvor. Dakładna viadoma, što jon viedaŭ pałatno Ruščyca «Emihranty», siužet jakoha byŭ naviejany padziejami pačatku pieršaje suśvietnaje vajny. Ale pry padabienstvie formy ci siužetu, paraŭnańni abaviazkova buduć kulhać. Karcina Sierhijeviča napisanaja ŭ 1934 hodzie. Čas, jaki pradvyznačyŭ značna bolš, čym ujaŭlali sabie ludzi. Što adkryłasia mastaku ŭ vieku Chrysta? Što musili pabačyć jahonyja hieroi za novym pavarotam darohi, i što ich honić?
Isnavała niekalki papiarednich varyjantaŭ hetaje karciny. Siužet zastavaŭsia toj samy, ale mianialisia kampazycyjnyja detali. U raniejšych varyjantach drevy byli bolš samastojnymi abjektami, spraščajučy siužet. Linija dalahladu była nižej za hałovy hierojaŭ. U varyjancie 34-ha hodu niebakraj byŭ padniaty, daroha atrymała praciah. Daroha stała symbalem nadziei.
Što realistyčnaha ŭ hetym tvory Sierhijeviča? Krajavid? Ale jon nia bolšy za znak. Postaci ludziej? Ale i jany nie kankretnyja sučaśniki mastaka. Z bosymi nahami, jakija ledź kranajuć pałatnianuju dekaracyju, u strojach biazvažkich, jadvabnych...
Usio svajo mastakoŭskaje žyćcio Sierhijevič pracavaŭ i dla carkvy. Apošnija abrazy jon napisaŭ na pačatku 60-ch, dla kaściołu ŭ miastečku Majšahoła, što pad Vilniaju, a ŭ 30-ja jon rabiŭ abrazy i rospisy dla kaściołaŭ u Žodziškach, Bystrycy, Smarhoni, u miastečkach i vioskach pa ŭsioj Vilenščynie. Hetaja staronka jahonaje bijahrafii daśledavana najmienš. Dakładniej, jana pa-prostu vyrvanaja. Miž tym, jahonyja siabry rašuča śviedčać, što Sierhijevič byŭ hłybokim viernikam, mieŭ zaŭsiody pry sabie Śviatoje Pisańnie, čaściakom zahłyblaŭsia ŭ tealahičnyja hutarki. Raspaviadajuć, što pa vajnie Sierhijeviča dobra viedaŭ i Panamarenka. Partyja pilnavała tvorčy rost kožnaha bolš-mienš admietnaha mastaka. «Baryn» Panamarenka, moža ŭ žart, prapanavaŭ mastaku: «Ty pierajaždžaj da mianie ŭ Biełaruś, a my tabie i kaścioł adčynim». Na svajo ščaście, Sierhijevič zastaŭsia ŭ Vilni.
Druhaja nazva hetaha pałatna «Padarožnyja». Ci možna ŭ heta słova ŭkłaści brutalny źmiest?..
... Maryja ź dziciom i Jazep ŭciakajuć u Ehipiet. Kab vyratavać niemaŭla ad pieraśledu Irada. Kab uratavany chłopčyk vyratavaŭ rod čałaviečy... Moža, jany raźminucca z vami na darozie...
Siarhiej Chareŭski
