Sto tvoraŭ mastactva XX stahodździa. (Michał Filipovič. Bitva na Niamizie)

Sto tvoraŭ mastactva XX stahodździa

Michał Filipovič. Bitva na Niamizie

Impresijanizm u čystym vyhladzie abminuŭ Biełaruś, jakaja na toj čas zastavałasia ŭ pałonie rasiejskich upłyvaŭ. Prajavy impresijanizmu ŭ mastactvie Rasiei (jak i Polščy) byli minimalnyja. Heta tym bolš dziŭna, što navat u niedasiažnaj Japonii impresijanizm atrymaŭ svoj specyfičny praciah, jaki nazvali «epochaj Mejdzi». Jak zapoźnieny akord, u časie rasiejskaha «srebnaha vieku» prahučaŭ žyvapis Karovina, Malavina, Archipava. Nieŭzabavie ich tvorčyja j čałaviečyja losy razyšlisia radykalna. Ale tyja kolki ziarniataŭ nie prapali...

... Kanstancin Karovin paśla 17-ha hodu padaŭsia vykładać u Vyšejšych mastacka-techničnych majsterniach u Maskvie (VCHUTIEMAS). Hety impetny mastak z šyrokaj i niaŭrymślivaj naturaju radykalna ŭpłyvaŭ na husty svaich vučniaŭ, pieravažna prostych chłopcaŭ z pravincyi. Impresijanistyčnaść jahonaje ŭłasnaje maniery — svabodny šyroki žyvapis, adkrytyja farby, dekaratyŭnaść, eskiznaść vykanańnia, chutka zasvojvalisia navučencami. Adnym z hetkich vučniaŭ staŭ i Michał Filipovič...

... Małady Filipovič pryjechaŭ u Rasieju ŭ 1920 hodzie, na vučobu. Za hod ź nievialikim, hety vučań Karovina prajšoŭ niezvyčajnuju transfarmacyju hustaŭ. Niezvyčajnuju ŭ sensie radykalizmu j chutkaści. Pryjechaŭšy ŭ Maskvu prychilnikam akademičnaha realizmu, tutaka jon stanovicca radykalnym impresijanistam. Jak maha bolš chutkaja pieradača śviežych uražańniaŭ, mažorny, ničym nia skuty nastroj, dzvonkija čystyja farby... Na hetym i syšoŭsia vučań z nastaŭnikam. Nieŭzabavie Karovin źjechaŭ na Poŭdzień Francyi. Filipovič — u Biełaruś...

... Pracazdolnaść i biaskoncyja sumnievy Filipoviča ŭražvajuć. Jak tolki jon pryjechaŭ na Radzimu, staŭ suprematystam. Kali jon paznajomiŭsia z teoryjami Maleviča, nieviadoma, ale heta było niaciažka dla maładoha, prahnaha da idejaŭ mastaka. U Viciebsku mienavita tym časam vyjšli asnoŭnyja knihi Maleviča: «Ab novych siužetach u mastactvie», «Boh nia skinuty», «Mastactva, carkva, fabryka», i, viadoma, «Suprematyzm»... U vieraśni 1921 hodu siabra Filipoviča, Michał Staniuta, jaki na peŭny čas uznačaliŭ adździeł mastactva Dziaržpalitaśviety, ładzić u Miensku vystavu. Hetaja mienskaja, pieršaja savieckaja, vystava mastactva adznačyła apošniuju prystupku, jakaja adździaliła va Ŭschodniaj Biełarusi dasavieckuju tradycyju ad najnoŭšaha mastactva. Na joj byli pradstaŭlenyja i symbalisty, i akademisty. Filipovič vystaviŭ «Suprematyzm», «Maksymalnaje vyjaŭleńnie koleru», «Kanstrukcyju płoskaściaŭ»...

... Ale jamu nie chapała siužetu, ź jakim niepaźbiežna źviazany fantazijny ramantyzm. Filipovič u hetyja hady byŭ prasiaknuty idejaj stvareńnia nacyjanalnaha biełaruskaha stylu. Suprematyzm, sparadžeńnie lahičnaha analizu, na toje nie nadavaŭsia. Jašče da svajoj vučoby ŭ Maskvie małady mastak imknuŭsia da vyvučeńnia narodnaha biełaruskaha mastactva, u jakim śviedama šukaŭ krynicaŭ dla ŭłasnaha tvorčaha metadu. Jahonaja spadčyna ŭłučaje 10 albomaŭ zamalovak tkaninaŭ, raźby, narodnych strojaŭ, zroblenych za doŭhija hady vandrovak pa Biełarusi... Adnak, prajšoŭšy pakručastuju mastakoŭskuju evalucyju, Filipovič vielmi daloki ad farmalnaha paŭtoru pryjomaŭ narodnaha mastactva. Jahony metad — vyłučeńnie tradycyjnych estetyčnych archietypaŭ i ich svabodnaje syntezavańnie dziela stvareńnia ŭłasnych aryhinalnych kampazycyjaŭ...

... Miensk 1921 hodu ŭjaŭlaŭ saboju hutu-płavilniu, ź jakoje musiła paŭstać nikoli nia bačanaje, novaje biełaruskaje mastactva. U adroźnieńnie ad Viciebska, tut paŭstavała nie praletarskaje mastactva budučyni, jakoje musiła stvaryć novaha čałavieka, a sučasnaje mastactva, jakoje musiła stvaryć biełarusa. U majsterniach «Vyjaŭlenčaje mastactva», stvoranych Hałoŭpalitaśvietaju, była naładžanaja vytvorčaść plakataŭ, knižak, partretaŭ i navat cacak. Hałoŭnym čynam, tut tvaryła moładź. U adroźnieńnie ad Viciebska, jaki jašče byŭ u RSFSR, heta była biełaruskaja moładź: Hutkoŭski, Staniuta, Dvarakoŭski, Tyčyna, Kudrevič i Filipovič. Prablemaŭ z nacyjanalnym samavyznačeńniem u ich užo nie było, roŭna ž jak i z vyznačeńniem svaich tvorčych pazycyjaŭ — stvarali Biełaruś. U hetym ža hodzie Filipovič adkryvaje svaju majsterniu pad daŭhavataju nazvaj «Svabodnaja akademija M.M.Filipoviča». Hetaja «akademija» stała centram nacyjanalnaha biełaruskaha mastactva, klubam, dzie mastakami pa-svojmu vyrašaŭsia los Baćkaŭščyny...

... Niedzie ŭ hetyja hady Filipovič piša nievialikuju (77,5x92,5) pracu «Kazka», u jakoj jahony syntezavany metad znajšoŭ jaskravaje ŭvasableńnie. Siarod fantastyčnaha krajavidu jdzie dvuboj dvuch vieršnikaŭ-chimeraŭ. Chto ź ich pazytyŭny persanaž? Nichto. Adzin — azijat u rahastaj čapcy, u pałasatym kaptanie, uvieś žoŭta-zialony. Druhi — sinie-čyrvony, zakuty ŭ niekaje žaleźzie, badaj, paŭeŭrapiejec u biblejskaj mitry. Bjucca luta, strašna, topčuć čyrvony dysk, što nijak z-pad ich nia ŭzdymiecca. Uhledźsia praz tvań, praź ciemru, chto bjecca za tvaju ziamlu, chto nie daje ŭstać soncu... Pačvary z Uschodu i z Zachadu. A ty tolki budzieš vyzirać sa svajho bałota? Niachitraja prypavieść, mudrahielista zašyfravanaja pad «kazku».

U kalarovaj hamie, hetkaj naŭmysna šalonaj, u piarestym karahodzie pisiahoŭ jość svaja niepachisnaja lohika. Dastatkova pryhadać rośpisy na viaskovych kufrach, albo lepiej, na dyvanach. Čornaje, albo brunatnaje tło, pa jakim kalarovaje napružańnie narastaje ad zialonaha chromu i błakitnych plaminaŭ pa krajoch da čyrvona-zialonaha ŭdaru pasiaredzinie — šypšyna, mak ci ruža... Uzychod sonca nad zialonaj ziamloju. Jak u Duboŭki: «O, Biełaruś, maja šypšyna...»

... Hetkaje kankretna-mastackaje myśleńnie Filipoviča katehoryjami narodnaje estetyki pračyniła biełaruskamu mastactvu šlach da jašče nieasensavanych krynicaŭ nacyjanalnaje mentalnaści, da pieršasnych ujaŭleńniaŭ pra charastvo. Ja maju na ŭvazie nie sakralnuju semantyku arnamentaŭ i narodnaha stroju, jakija ź ciažkaściu paddajucca tłumačeńniam navat samich štukaroŭ, jakija ich vyrablajuć. Ja maju na ŭvazie paźniejšy, indyvidualistyčny plast narodnaha mastactva, jaki adlustroŭvaje nie kasmahaničnyja ŭjaŭleńni prodkaŭ, a padśviedamy archietyp pryhožaha, pamknieńnie da spakusy. U chryścijanskaj semantycy čyrvony i zialony koler ambivalentnyja: zialony — symbal nia tolki žyćcia adviečnaha, ale j piarevaratnia-Antychrysta, a čyrvony moža być koleram achviary vykupleńnia, ale i połymia piekła. Zialonaje z čyrvonym — tryvožny znak rajskaha płoda...

... U 1921-22 hadoch Filipovič piša taksama niekalki karcinaŭ na ščyra etnahrafičnyja matyvy: «Na Kupalle», «Viasna», «Skoki praz vohnišča», «Karahod», «Narodnaje hulańnie». Usiu hetuju žyvapisnuju nizku łučyć admietny, filipovicki styl, niečakanaje spałučeńnie suprematyčnych i impresijanistyčnych pryjomaŭ, jaki zbližaje hetyja pošuki Filipoviča z pošukami Maleviča, tolki ŭ advarotnym nakirunku. Siarod «etnahrafičnych» pałotnaŭ samym krasamoŭnym stała «Na Kupalle». U zichotkim, strakatym žyvapisie nibyta materyjalizavaŭsia dziki, niastrymany, spakuślivy vir narodnaje maładoje stychii. Kantrast śvietłych, ahnistych plamaŭ na piarednim planie, na jakim vyjaŭlenyja ludzkija postaci ŭ raźjatranym rytmie skokaŭ, i suvoraha, amal amorfnaha dalniaha planu ź ciomnaj stužkaju raki, robić hety siužet dramatyčnym. Nievypadkova daśledčyca Valancina Vajciachoŭskaja zaŭvažyła, što stychija narodnaha śviata asacyjujecca ŭ Filipoviča «... z revalucyjaj, jakaja ŭsprymałasia jak strašnaje, kryvavaje, pjankoje śviata». Śviata — revalucyja?..

Mienavita ŭ hety samy čas, u 1922 hodzie, Filipovič ilustruje «Bosych na vohniščy» Michasia Čarota... Chaatyčny, kałmaty natoŭp paŭstancaŭ, spavity ci to dymam, ci to pyłam, topča svaich vorahaŭ. Hiperbalizavanyja emocyi, jakija musili b davieści publiku da afektu, uvabranyja ŭ schiematyčnyja, prymityŭnyja formy, trapna supali z emocyjami Čarota. Revalucyja — śviata!..

... U 1919 hodzie Janka Kupała robić pieršy poŭny pierakład «Słova pra pachod Iharavy», tady jašče prozaju. Praz dva hady, žyvučy ŭ kamianičcy na Trajeckim pradmieści, nasuprać mienskaha Zamčyšča, Kupała stvaraje vieršavany varyjant «Słova...» U hety čas siužet bratazabojčaje siečy na Niamizie ŭ niejmavierna dalokim 1067 hodzie zahučaŭ nievierajemna nadzionna i tužliva, jak praročy praklon... «Słova pra pachod Iharavy» Kupały stała šedeŭram našaje litaratury. Sieča na Niamizie stała symbalem našaha histaryčnaha losu...

Naprykancy 1922 hodu Filipovič piša svaju «Bitvu na Niamizie». Ci jość tut pazytyŭnyja persanažy? Niama. Vialiki natoŭp ludziej siačecca miž saboju luta. Za što? Užo nie čužyncy, jak u «Kazcy», bjucca, a svaje... Tamu nichto nie adkaža, za što jany hinuli i zabivali.

Karcina ŭsprymajecca jak frahment, vychapleny ź nieabsiažnaje panaramy, dzie my mahli b pabačyć i nieabsiažny dalahlad i ŭsich dziejnych persanažaŭ. Mastak zaćmiŭ i adrezaŭ źleva kraj natoŭpu, a sprava prypuściŭ zołak — toj ža kalarystyčny pryjom, dzie centram kampazycyi stanoviacca biaźlitasnyja ŭdary čyrvonaha j zialona-siniaha. Hetaj pracaju Filipovič, badaj nieŭśviadomlena, padvioŭ rysu pad usimi svaimi papiarednimi mastakoŭskimi pošukami. Analiz biełaruskaha koleru i roznastylovaja formatvorčaść vynikli ŭ blizkuju da madernu kampazycyju, dzie płoskasnyja vyjavy persanažaŭ, chutčej dekaratyŭnyja, susiedziać z amal realistyčnym krajavidam, nad jakim biahuć pasmy vatnych abłokaŭ. Vyjava dreva na pieršym planie blizkaja da padobnaha ž matyvu i ŭ «Kazcy», ale hetym razam jana bolš realistyčnaja, bolš miakka zmadelavanaja. Hołaje dreva ciomnym svaim abrysam utvaraje prastoravuju hłybiniu ŭsioj kampazycyi, tryvała jaje zaviaršajučy. Statyčny matyŭ zimovaha dreva ŭ niščymnym krajavidzie žorstka padkreślivaje źmiest tvoru — kułamiesu ludzkich postaciaŭ.

«Bitva na Niamizie» była pakazanaja na 3-jaj Usiebiełaruskaj vystavie ŭ 1929 hodzie. Ale časy byli ŭžo nie dla takoha mastactva. Balšavickaja pilnaja krytyka adrazu «raskusiła» tvorčaść Filipoviča. «Biezidejnaść» i «farmalizm» hetaha jahonaha šedeŭra rezali vočy. Na ščaście svajo, Filipovič iznoŭ u hety čas vučyŭsia ŭ Rasiei, adkul jon viarnuŭsia ŭ 1930 hodzie zusim inšym mastakom... Badaj, i inšym čałaviekam.

Siarhiej Chareŭski

Michał Filipovič (1896, Miensk — 1947, Miensk) žyvapisiec, hrafik, pedahoh. Vučyŭsia ŭ Maskvie, z 1920 da 1921, i z 1925 da 1930, u Vyšejšych mastacka-techničnych majsterniach.

U papiarednich numarach pradstaŭlenyja tvory:

1. Ferdynand Ruščyc. Ziamla

2. Mścisłaŭ Dabužynski. Viciebsk, leśvica

3. Mark Šahał. Pramenad

4. Illa Repin. Biełarus

5. Mark Antokalski. Pomnik Kaciarynie

6. Vitald Białynicki-Birula. Błakitnaja kaplica

7. Chaim Sucin. Paž

8. Kazimier Malevič. Čorny kvadrat

9. Jazep Drazdovič. Pahonia Jaryły

10. Valancin Vołkaŭ. Miensk, 2 lipienia 1943 hodu

11. Manument Pieramohi