Tema svabody
Ekspedycyja Archivu Najnoŭšaje Historyi j «Našaj Nivy» na Słonimščynu (12-13 lutaha 1998)
Našaja daśledčaja hrupa praciahvaje tradycyju ekspedycyjaŭ pa rehijonach Biełarusi. Pieršaja takaja vyprava była arhanizavanaja ŭ 1997 hodzie na Viciebščynu da siabroŭ Sajuzu Biełaruskich Patryjotaŭ. My šukajem kantaktaŭ ź ludźmi — žyvymi nośbitami tradycyi i biascennaj infarmacyi, jakuju siońnia atrymać u dziaržaŭnych archivach amal niemahčyma. Zapis vusnaj historyi nia moža być zamianialnikam piśmovych dakumentaŭ, ale fiksacyja ŭspaminaŭ adkryvaje zusim novyja mahčymaści ŭ razumieńni roźnicy pamiž histaryčnymi epochami dy daje humanitarnaje pračytańnie padziejaŭ.
Nie vaźmusia śćviardžać, što Słonimščyna značna adroźnivajecca ad usioj inšaj Biełarusi, ale niekatoryja siužety kanfliktnaha z savieckim ładam žyćcia tut pradstaŭlenyja ŭ kancentravanaj formie. U Słonimie žyvuć ludzi, jakija sprabujuć viarnuć skanfiskavanuju ŭ 1950 hodzie majomaść svaich baćkoŭ. Ale ŭłady prapananujuć, jak, naprykład, Leanardzie Raŭkoŭskaj, 127 tysiačaŭ rubloŭ u kampensacyju za baćkoŭskuju ziamlu — 12,5 hiektaraŭ. Padobnyja spravy z rajonnych pierachodziać užo ŭ abłasnyja sudy. Čas, kali adbyvalisia masavyja represii, usio bolš addałajecca, pamirajuć ludzi, jakija prajšli HUŁAH. Ale prablema svabody j adstojvańnia svaich pravoŭ nabyvaje novaje hučańnie — naščadki ŭsio čaściej pačynajuć uzhadvać pra svaje majomasnyja pravy.
Dosyć padrabiazna pra namahańni hramadzianaŭ Biełarusi adstajać svaje pravy raspaviadaje «Hazeta Słonimskaja». Dośvied hetaj hazety pa-svojmu ŭnikalny pa-za miežami stalicy. Zasnavanaja Viktaram Vaładaščukom, raniejšym supracoŭnikam «Svabody», jaki viarnuŭsia ŭ rodny horad, «Hazeta Słonimskaja» dosyć chutka zaniała svajo miesca ŭ infarmacyjnaj prastory rehijonu dy stvaryła kankurencyju hazecie miascovaj «vertykali» «Słonimskamu vieśniku». U vyniku — słonimskaj drukarni było zabaroniena drukavać «Hazetu Słonimskuju» ŭžo adrazu paśla pieršaha numaru, i redakcyja vymušanaja pasłuhoŭvajecca mahčymaściami inšaj drukarni. Užo zusim śviežyja padziei — u Słonimie była skaročanaja kolkaść handlovych kropak, dzie možna pradavać «Hazetu Słonimskuju». Zdaryłasia heta paśla publikacyi krytyčnaha dla mera horadu materyjału. Ale, tym nia mienš, hazeta dynamična raźvivajecca, žychary horadu j rajonu pastajanna źmiaščajuć tam svaje abviestki j reklamu. Jak ja zrazumieŭ, majučy nakład 6.900 asobnikaŭ, redaktar, imknučysia zachavać chistki balans u adnosinach z uładami, ciapier naŭmysna strymlivaje rost nakładu.
Jašče adzin prykład samacenzury — rehularna publikujučy materyjały pra ŭzbrojeny pavajenny antysaviecki ruch, redakcyja časta paznačaje imiony ludziej tolki inicyjałami. Mnohija achviary j katy jašče žyvyja. Va ŭmovach rajonu hetyja inicyjały zbolšaha pračytvacca čytačami, ale ŭvieś kompleks asabistych dačynieńniaŭ z sacyjalnymi mechanizmami dziaržavy (ź jaje pensijami j aficyjnymi hierojami) prymušaje ŭtrymlivać status-kvo. Takaja dystancyja biełarusaŭ ad realijaŭ śviedčyć pra toje, nakolki našaje hramadztva jašče nie hatovaje da pryznańnia svajoj ułasnaj historyi. Ale nie praroblenaja naležnaja praca i samoj biełaruskaj histaryjahrafijaj, jakaja albo samaŭchilałasia ad vostrych temaŭ najnoŭšaje historyi, albo zajmałasia apalahietykaj (nia važna, jakoha kirunku). U hetaj atmasfery zmročnaha zamoŭčvańnia asobnuju misiju ŭskładajuć na siabie niezaležnyja hazety — tyja ž «Hazeta Słonimskaja» i «Naša Niva».
«Hazeta Słonimskaja» dapamahała našaj ekspedycyi i ŭvieś čas z nami znachodziŭsia jaje supracoŭnik Siarhiej Jorš, jaki, aproč taho, — aŭtar publikacyjaŭ u «NN» pra antysaviecki supraciŭ 1944-1950-ch hadoŭ i pra teror suprać cyvilnaha žycharstva pad čas Druhoj suśvietnaj vajny. Bandytyzmam zajmalisia i farmacyi, jakija zaličvalisia da savieckaj partyzanki. Apublikavanyja nami ŭ 1997 hodzie fakty byli nadzvyčaj rezkimi j prymušali luboha čałavieka admovicca ad tych sproščanych ujaŭleńniaŭ pra padziei Druhoj suśvietnaj vajny ŭ tyle, jakija byli naviazanyja savieckaj apalahietykaj i histaryjahrafijaj. Pry siońniašniaj aficyjnaj palitycy resavietyzacyi takoje nie darujecca, i letaś «NN» atrymała papiaredžańnie Hieneralnaj prakuratury. Byŭ momant, kali pierad našaj hazetaj paŭstała prablema mahčymaha zakryćcia.
Ciapier my niepasredna sustrelisia ź ludźmi, čyje ŭspaminy zafiksavaŭ i padrychtavaŭ dla publikacyi ŭ «NN» Siarhiej Jorš. Kab nie pierakazvać užo apublikavany 10 sakavika 1997 hodu ŭ «NN» materyjał, pryviadziem cytatu z nataryjalna zaśviedčanaha dakumentu, jaki paŭstaŭ jak adkaz na dziejańni Hieneralnaj prakuratury suprać «NN» i KHB suprać Siarhieja Jarša: «Ja, Strupaviec Vasil Vasiljevič, 1928 h. nar., uradženiec vioski Jakimavičy Słonimskaha rajonu, paćviardžaju, što ŭsie fakty, pryviedzienyja Siarhiejem Jaršom u artykule «Što jany vyrablali!» adpaviadajuć sapraŭdnaści. Złačynstvy nad majoj siamjoj, nada mnoj asabista i nad maimi adnaviaskoŭcami ździajśniali partyzany savieckaha atradu imia Panamarenki: Ivan Zajcaŭ, kamandzir atradu; Piotar Buchareŭski, kamandzir roty; Ivan Bahusłaŭski, Azanovič — asabista dy inšyja. Pryviedzienyja ŭ hazetnaj publikacyi maje słovy ja hatovy paćvierdzić u sudzie, kali ŭ hetym budzie patreba...» U Jakimavičach Ivan Zajcaŭ z padručnymi zamardavaŭ kala 50-ci čałaviek.
My zmahli zrabić svaje zapisy śviedčańniaŭ na mahnitafon i videakameru, vyjaždžali niepasredna na miesca trahiedyi. Kali Vasil Strupaviec padniaŭsia na hanak domu, u jakim byli zabityja jahonyja baćki, da nas padyjšła spadarynia Jaŭhienija Švajdziuk, čyju siamju napatkaŭ taki samy los. Damy hetych dźviuch siemjaŭ stajać adzin suprać adnaho, praz vulicu. Jany pakinutyja j spuściełyja.
Mocnaje ŭražańnie robić toje, što ŭsie pavajennyja hady Vasil Strupaviec imknuŭsia adstajać prava svajoj siam'i. Jon prajšoŭ rajonnyja, mienskija, maskoŭskija instancyi; dajšoŭ da pryjomnaj Mikity Chruščova. Damo słova dalej spadaru Vasilu:
«Pryjaždžaŭ da mianie pałkoŭnik KHB ź Miensku. Havoryć mnie, to Zajcaŭ u balnicy lažyć, a Bahusłaŭski niedzie na rybałcy, jaho nie znajšli... I heta mnie havoryć pałkoŭnik KHB! Ja nia vytrymaŭ, kažu: «Ja tady sam jaho zabju!» Adkazvaje: «Otviečať budieš!» Nu dyk davajcie ich sudzić, narodnym sudom, Zajcaŭ ža nie adzin taki!» — kažu. Pałkoŭnik tolki skazaŭ: «Tvojo dieło». Potym ja jašče vosiem hadoŭ zmahaŭsia».
Fars z daśledavańniem paŭtaryŭsia ŭžo ŭ naš čas. Paśla publikacyi ŭ «NN» i papiaredžańnia Hieneralnaha prakurora pa «spravie Strupaŭca» ŭ Słonimie pracavaŭ staršy śledčy KHB pa Horadzienskaj vobłaści Barys Rahimaŭ. Jak my viedajem, jon zmoh sabrać tolki paćvierdžańni apublikavanych materyjałaŭ. Ale tady pierad KHB stajała zusim specyfičnaje pytańnie — uzbudžać ci nie ŭzbudžać suprać Siarhieja Jarša kryminalnuju spravu. Paźniej Barys Rahimaŭ vioŭ spravu suprać Paŭła Šaramieta.
Hieneralny prakuror praihnaravaŭ skarhu hałoŭnaha redaktara «Našaj Nivy» na vyniesienaje papiaredžańnie. Choć adnosna skarhi na papiaredžańnie za publikacyju Vielikodnaha pasłańnia mitrapalita Iziasłava sp. Bažełka adkazaŭ, što «znachodzić abhruntavanym aficyjnaje papiaredžańnie». Ale ciapier my poŭnimsia novymi ŭražańniami j faktami. Ciapier my pa-prostu nia zmožam zabycca na našuju ekspedycyju j budziem patrabavać ad Hieneralnaj prakuratury razhledzieć fakty vajennaha złačynstva.
Kali my stajali na hanku taho domu-śviedki, Vasil Strupaviec pramoviŭ svaju frazu pra svabodu. Usie hetyja hady jon i jaho suajčyńniki byli pazbaŭlenyja svabody, tamu ŭ jaho nie było mahčymaści adstajać pravy svajoj siam'i. Nia moža jon hetaha zrabić i ciapier. Padobnyja dumki mnie nia raz jašče prychodziłasia čuć pad čas našaha padarožža. Moža ŭ tym najbolš možna adčuć roźnicu pamiž Uschodniaj i Zachodniaj Biełarusiaj, što na Ŭschodie my sustrakajem šmat dziejnych ludziej, ale amal vyklučna siarod novaj hieneracyi. Na Zachadzie ž žyvuć staryja ludzi, jakija składajuć cełuju antysavieckuju j antykamunistyčnuju tradycyju Biełarusi. Faktyčna my možam nazirać unikalnuju socyjapsychalahičnuju źjavu, kali ŭražańni śviedki teroru transfarmavalisia ŭ adčuvańnie katehoryi svabody, a nie nabyli status načnych kašmaraŭ.
***
Pavodle materyjałaŭ našaj ekspedycyi Sieviaryn Kviatkoŭski padrychtvavaŭ niekalki siužetaŭ dla prahramy «Bumeranh», jakaja robicca sumiesna z Archivam Najnoŭšaje Historyi j vychodzić na polskim «Radyjo 5», što prymajecca ŭ Biełarusi. Adźniatyja videamateryjały składuć asnovu našych videaprahramaŭ.
Aleh Dziarnovič
Zakančeńnie budzie
