Za mir pamiž siemjami
Aleh Daškievič
Film «Chrosny Baćka», jaki vyjšaŭ na suśvietny ekran u pačatku siamidziasiatych, nazyvajuć hienijalnym hanhsterskim bajavikom. Miž tym, heta jašče j karcina, dzie śćviardžajucca tradycyjnyja kaštoŭnaści čałaviečaj cyvilizacyi i pierš za ŭsio — kaštoŭnaść siam'i.
Film vyjšaŭ u toj čas, kali ŭ zachodnim śviecie išła mahutnaja chvala razbureńnia tradycyi. Znoŭ byŭ padniaty ściah z kamunistyčnymi lozunhami, tolki što adšumieli studenckija bunty ŭ Francyi, druk strakacieŭ navinami pra dziejnaść terarystyčnych lavackich hrupovak, kštałtu «Čyrvonych bryhadaŭ» u Italii dy «Čyrvonaj armii» ŭ Niamieččynie, pa Zachodniaj Eŭropie i Paŭnočnaj Amerycy kaciłasia seksualnaja revalucyja. Paśla Vijetnamskaj avantury ŭ Štatach aktyvizavalisia roznaha kštałtu marhinały — ad radykalnych murynskich «Čornych panteraŭ» da rasisckaha «Ku Kłuks Kłanu» i da ŭsiaho abyjakavych «chipi». Film Frensisa Forda Kopały staŭsia adkazam na chaos. Kinaapovieść pra hanhsterskuju siamju Dona Karleone — heta śćvierdžańnie sutnasnaje vartaści klasyčnaj čałaviečaj tradycyi j jaje hałoŭnaha składovaha elementu — siam'i.
Hałoŭny hieroj filma — mafija (u pierakładzie — ŭsio toje ž — siamja). Ja źviartaju na heta ŭvahu, bo pa pryncypu siam'i budujecca lubaja supolnaść — ułasna siamja, kryminalnaja banda, nacyjanalnaja dziaržava. Mienavita z hetaha boku mnie cikava razhledzieć sytuacyju ŭ našym siońniašnim hramadztvie.
Zdarovaja siamja — zdarovaje hramadztva. Hety pastulat stary, jak śviet. Zdarovaja siamja — značyć, tradycyjny hierarchičny paradak, aŭtarytet baćkoŭ i pierš za ŭsio baćki, jak hałavy. Baćka — heta nadziejnaść, moc, spraviadlivaść. Jon pavinien być zdolny padtrymvać svoj maralny aŭtarytet dzie rozumam, dzie siłaj, dziejučy pavodle pisanych i niepisanych zakonaŭ. Kali baćka tracić aŭtarytet, heta rana ci pozna admoŭna adabjecca na siam'i, jana nia vytrymaje kankurencyi ź inšymi siemjami. Kab takoha paźbiehnuć, musić być padrychtavany pierajemnik. Novy baćka. Pra heta pavinna kłapacicca ŭsia siamja, prynamsi jaje ŭpłyvovyja čalcy.
Paŭtarusia, pryncypovaj roźnicy niama — ci heta zvyčajnaja siamja, ci mafija, ci dziaržava. Roźnica tolki ŭ instrumentach uzajemadačynieńniaŭ, miery adkaznaści i sposabu spahnańnia pravinaŭ. Kali ŭziać nacyjanalnuju dziaržavu za vialikuju siamju, to mafija, palityčnyja partyi, vytvorčyja kancerny — heta bolš drobnyja siem'i, jakija jaje składajuć, dzie kožnaja zajmaje svajo miesca, maje svajho baćku i žyvie pa svaich unutrysiamiejnych zakonach, jakija nie zaŭždy adpaviadajuć zakonam bolš mocnaha siamiejnaha ŭtvareńnia, ale asnoŭnyja zakony, pra jakija pojdzie havorka nižej, ułaścivyja luboj siam'i.
Abaviazak kiraŭnika dziaržavy — padtrymvać status kvo, vyrašać sprečnyja pytańni, sačyć za tym, kab kožnaja siamja nie vychodziła za miežy svajoj nišy.
Ad samaha adnaŭleńnia biełaruskaj dziaržaŭnaści ŭ 1918 hodzie na rolu stvareńnia biełaruskaj nacyjanalnaj siam'i pretendavała nacyjanalnaja intelihiencyja, jakaja ŭzhadavałasia pad levymi lozunhami, dzie tradycyja i hierarchija byli zusim nie na pieršym miescy. Na rolu Chrosnaha Baćki biełaruskaj dziaržavy pretendavaŭ intelihient-sacyjalist, «uzbrojeny» pryhožaj idejaj i fanatyčnaj upeŭnienaściu ŭ svajoj pravacie, ale biez tryvałaje hleby pad nahami i biez realnaje siły, jakaja b dazvoliła śćvierdzić i abaranić svoj aŭtarytet. Hetak jon sprabavaŭ spałučyć ciažka spałučalnaje — pravuju pa sutnaści nacyjanalnuju ideju ź levymi sacyjalisckimi lozunhami.
Da taho ž, kožny maryŭ być pieršym, ale ŭsie razam palityki-intelihienty zaminali nabrać palityčnuju vahu nośbitu charyzmy, značna bolej zrazumiełamu ludziam prostym čałavieku, jaki byŭ zdolny stvaryć adziny na toj čas dziejazdolny pravakansevatyŭny režym, zasnavany na tradycyjnych kaštoŭnaściach, nakštałt tych, što stvaryli Piłsudzki ci Smetona.
Takim čynam była parušanaja klasyčnaja formuła palityčnaj hierarchii, dzie sprava intelihienta — pradukavać idei. Tamu j miesca «šeraha kardynała» akazałasia pakinutym. Uźlezšy na prystupku nie pa čynu, nia majučy dastatkova mocy, biełaruski sacyjalist-intelihient byŭ vymušany ŭrešcie padparadkavacca pjanomu kamisaru-čužyncu. Nacyjanalnaja dziaržava nie adbyłasia, bo nie była zasnavanaja nacyjanalnaja siamja, nie paŭstała «nacyjanalnaja mafija», jakaja b mieła siły baranić siabie i dzie b rola j abaviazki kožnaha byli dakładna vyznačanyja. U toj samy čas u krainach Bałtyi i ŭ Polščy zdoleli svoječasova zrazumieć, dzie jość miesca intelihenta ŭ palitycy, vysvabadziŭšy miesca lidera ludziam inšaha kštałtu. Tak byli stvoranyja režymy, padmurki, jakija ŭrešcie dazvolili pry pieršaj mahčymaści adnavić nacyjanalnuju dziaržavu. Ni ŭ Litvie, ni ŭ Łatvii j Estonii, ni tym bolej u Polščy za ŭvieś peryjad panavańnia kamunistaŭ nie źnikała «nacyjanalnaja mafija». Tam navat dla kamunistyčnaha kiraŭnictva nacyjanalnyja pytańni nie byli pustym hukam.
Adviečnyja vahańni intelihienta, starańnie nikoha nie začapić, bojaź valavych rašeńniaŭ — hetkija rysy nia mohuć być zapatrabavanyja ŭ peryjad niapeŭnaści j chaosu. Intelihiencyja, liberalnaja pa svajoj sutnaści, nikoli nia zdoleje stvaryć «nacyjanalnuju mafiju», jana zdolnaja tolki na stvareńnie idei, prajektu. Intelihient — tearetyk, a dla kiravańnia takoj hierarchičnaj strukturaj, jak siamja, patrebnyja inšyja ludzi —praktyki. U vajenny i pavajenny čas prykład biełaruskaj partyzanki śviedčyć, što takija asoby ŭ nas byli, ale čas užo pracavaŭ suprać nas, duža niaroŭnyja byli siły.
Chrosny Baćka adnaŭleńnia niezaležnaści, pastaviŭšy histaryčny podpis u Viskulach, nia zdoleŭ stać Chrosnym Baćkam nacyi mienavita z-za svaje intelihientnaści i z-za ahulnaje jakaści intelihienckich arhanizacyjaŭ u palitycy bolš zachaplacca słovami, a nia spravami.
Tym časam imknieńnie peŭnaj častki nasielnictva (najpierš sialanstva), aryjentavanaha choć na jakuju tradycyju j stabilnaść, niachaj sabie j savieckuju, realizavałasia ŭ pradstaŭniku, jakoha intelihiencyja ŭspryniała jak nonsens. Jon staŭ Baćkam. Nia nacyi, praŭda, a «vvieriennoj tierritorii». Pryčym pryjšoŭ jon sa svajoj siamjoj čysta pa-hanhstersku — z prastrelenaha «mersa». Z hetaha času palityčna kvołaja intelihencyja, što zasnavała bieźlič drobnych partyjaŭ, jakija adrazu pačali pierabiahać adna adnoj darohu, ale nia zdoleła stvaryć pad hetyja partyi mocnaj elektaralnaj i finansavaj bazy, trapiła ŭ zaležnaść ad małoj, ale nachabnaj siam'i, što stała dziaržaŭnaj uładaj. Hetyja «novyja» nie zajmalisia lišnimi pytańniami, a viedali, što treba rabić nieadkładna, — kavać hrošy. Kvołaja tutejšaja mafija, chrosnyja backi jakoj karanavalisia ŭ Maskvie, adrazu adčuła novyja praviły hulni. Niazhodnyja z novymi praviłami mafijozi, jakija kantralavali najbolš prybytkovyja sfery (nafta, kalarovyja metały i h.d.), žorstka zamianialisia na milicejskija «kryšy». Hetym krokam biełaruskamu kryminalitetu, jaki pa zvyčcy praciahvaŭ isnavać va ŭžo niaisnaj stratehičnaj prastory niaisnaha SSSR, była zaśviedčanaja moc i vola novaj ułady, i, samaje hałoŭnaje, — terytoryja, na jakuju hetaja ŭłada raspaŭsiudžvałasia i dzie ŭłada rasiejskich mafijozi ŭžo nie była hałoŭnaj. Šerah zahadkavych zabojstvaŭ tutejšych aŭtarytetaŭ tolki paćviardžaje heta. Dalej damova ab sajuzie z Rasiejaj, vykapany pamiežny słup, adzinaja mytnaja prastora i šalonyja hrošy na kantrabandzie...
Nacyjanalnaja intelihencyja, jakaja ŭ pryncypie nia zdolnaja stvaryć dziejazdolnuju siamju, u drobnych asiarodkach svaich partyjaŭ vyśviatlała i vyśviatlaje da hetaj pary, chto ź ich lepšy. Apazycyja, składzienaja z intelihencyi, nie była, nia jość i nia budzie ŭjaŭlać ź siabie surjoznaje siły. U jejnych arhanizacyjach parušajucca asnoŭnyja zakony siam'i — nie zdavać svaich, trymać dadzienaje słova i adkazvać za niavykananaje abiacańnie. U dačynieńniach pamiž imi možna advolna, u adnabakovym paradku mianiać praviły supolnaj hulni, nie bajučysia panieści ni maralnych, ni fizyčnych vydatkaŭ. Heta tyčycca nia tolki palityčnych, ale, na žal, i kulturnych, i biznesovych prajektaŭ. Joj zastajecca biaskonca vysoka lotać u marach pra stvareńnie idealnaje Baćkaŭščyny.
Nie dapamahać svaim u nas ličycca narmalnym. Stanovišča ŭładnaj siam'i vidavočna lepšaje, ale nie takoje ŭpeŭnienaje, jak zdajecca, tamu što tut taksama byli parušanyja niekatoryja z asnoŭnych praviłaŭ. Zapałochvańnie svaich sajuźnikaŭ dobraje tolki tady, kali jano nie prymaje tatalnaha maštabu. Bizun musić čarhavacca ź piernikam. Namenklatura i vytvorcy zaŭždy prahnuć i buduć prahnuć stabilnaści, heta ich režym isnavańnia.
Źmiena ŭładnaj siam'i va ŭmovach niapeŭnaści, kali nie padrychtavanaja siamja, jakaja zdolnaja z najmienšymi vydatkami pieraniać uładu, nie niasie ŭsim astatnim siemjam i hramdztvu ŭ cełym ničoha dobraha. Pačynajecca vajna, chaos, «biespriedieł». U takoj honcy nacyjanalnaja intelihiencyja, jak palityčny hulec —nośbit nacyjanalnaj idei — aŭtsajder. Va ŭmovach kryzisu, adsutnaści mocnaje siaredniaje klasy i bujnoha kapitału, najbolš biezbalesna ŭładu sialanaŭ zdolny źmianić vyklučna hiehiemon, na čale z svajoj «mafijaj», adnoj z samych mahutnych u śviecie —prafsajuzami. Zadača nacyjanalnaj intelihencyi — stać mazhami hetaje siam'i, a nie zajmacca ad pačatku projhryšnymi ŭłasnymi prajektami. Heta značyć, zrabić toje, što zrabiła polskaja intelihiencyja, pačaŭšy dapamahać rozumam i intelektam svajoj «Salidarnaści».
Moža być, my zdolejem spraŭdzić pažadańnie adnaho z hierojaŭ filma Kopały, jaki padymaŭ tost «za mir pamiž siemjami», razam z tym stvaryŭšy nacyjanalnuju dziaržavu na čale ź biełaruskaj nacyjanalnaj siamjoj — biełaruskaj «nacyjanalnaj mafijaj», i svaim, sapraŭdnym Chrosnym Baćkam, takim čynam śćvierdziŭšy svaju spadčynnuju biełaruskuju tradycyju ŭ čystym vyhladzie, biez usialakich kamunistyčna-sacyjalistyčnych chibaŭ. Ale dziela hetaha treba krytyčna hladzieć na rečy i niepachisna stajać na svajoj tradycyjnaj hlebie.
