HORAD ZATAIŬSIA
5 lutaha 1999 hodu na 91-m hodzie žyćcia pamiorła Maryja Osipava, adna z hieraiń nieabmiežavanaj partyzanskaj vajny, jakaja razharnułasia na terytoryi Biełarusi ŭ 1943—1944 hadach. U dvaccacihadovym uzroście stała kamunistkaj, praź siem hadoŭ skončyła Vyšejšuju kamunistyčnuju sielhasškołu, potym Mienski jurydyčny instytut. Pierad vajnoj pracavała sudździoj Viarchoŭnaha suda BSSR. Partyjna-jurydyčnuju karjeru pierarvała vajna. Ź pieršych dzion akupacyi M.Osipava vykarystoŭvała lubuju mahčymaść, kab škodzić vorahu: arhanizavała padpolnuju hrupu z znajomych pa jurydyčnym instytucie, udzielničała ŭ rabocie hrupy kamsamolcaŭ zavodu «Balšavik», źbirała zbroju, pierapraŭlała pałonnych da partyzanaŭ, była suviaznoj adnačasova dvuch partyzanskich atradaŭ i bryhady «Dziadźki Koli», raspaŭsiudžvała padpolnyja vydańni. Dla padrychtavanaha ahienta padobnyja pavodziny suproćpakazanyja. I mienavita pry ŭdziele hetaj žančyny byŭ zabity Kube.
Jakim byŭ tady horad? Było ŭsiakaha. Pra toje, što rabiłasia, śviedčać padliki Nadzvyčajnaj kamisii: za 1941—44 hady zahinuła ad bambiožak 186, paviešanyja 79, pahnanyja na prymusovyja raboty ŭ Niamieččynu 665 čałaviek, źniščanyja da 80 tysiačaŭ habrejaŭ. Treba dadać jašče, što ŭ miežach horadu byli zabityja ci zahinuli 86 tysiačaŭ vajennapałonnych, da 20 tysiačaŭ zamiežnych habrejaŭ, i nia mienš za 400 miascovych žycharoŭ.
Voś takoje było. Ź inšaha boku, byli j ludzi, chto z palohkaj sustreŭ prychod niemcaŭ: heta najpierš tyja, nad kim visieła pahroza aryštu ŭ stalinskija hady. Niemcy chutka zmahli arhanizavać žyćcio ŭ vialikim horadzie: zapuścili zavody, za dva miesiacy pryvatyzavali drobnyja pradpryjemstvy. Pra toje, što ŭ hady vajny było jak by dva Mienski, śviedčyć toj fakt, što kala 11 tysiačaŭ mienskich siemjaŭ atrymali «achoŭnyja listy» ad niamieckaha kamisara na vyjezd u Niamieččynu. Heta značyć, što 30–40 tysiačaŭ mienčukoŭ adstupili ź niemcami. U vyniku z 270 tysiačaŭ pieradvajennych žycharoŭ u 1944-m u horadzie zastałosia mienš za 100 tysiačaŭ, dy j to zbolšaha žychary pradmieściaŭ. Centar ža zastaŭsia pusty. Paśla vajny jaho zasialili ŭžo novyja, pryježdžyja ludzi. Staroha Miensku nie zastałosia.
Kube byŭ stary apalny bonza fašysckaj partyi. Ź 17 lipienia 1941 h. Kube ŭ Miensku. 2 hady 20 dzion kiravaŭ jon miascovaj administracyjaj, pryvioz siamju, naniaŭ biełaruskich słužak, siarod ich i pakajoŭku Alenu Mazanik.
Jaho pieršy zvarot «Da žycharoŭ Biełarusi!» byŭ źmieščany 28 vieraśnia 1941 h. u «Mienskaj hazecie»:
«Kraj pavinien znoŭ adradzicca. Vam i vašym dzieciam budzie zabiaśpiečanaja spakojnaja budučynia, dziakujučy Niamieckamu paradku... Biełarusy! Pieršy raz u vašaj historyi pieramoha Niamieččyny daje vam mahčymaść zabiaśpiečańnia vašamu narodu svabodnaha raźvićcia i śvietłaj budučyni biez rasiejska-azijackaha panavańnia», — pisaŭ jon.
Praz dva tydni paśla hetaha Hitler pramaŭlaŭ ab tym, jak žadaŭ jon miru i praź siłu byŭ vymušany vystupić na Ŭschod «suprać voraha, jaki, mušu tut skazać, składajecca nie ź ludziej, a z bydła, ź źviaroŭ». A z bydłam, zrazumieła, razmova karotkaja. Tolki paśla Kurskaj bitvy mnohija niemcy zrazumieli, što pieramoha dla Niamieččyny niedasiahalnaja. I pačalisia pošuki ratunku. Adzin z šlachoŭ, kab adterminavać kaniec, — dajści ŭzajemarazumieńnia z uschodnimi narodami, vykarystać ich u baraćbie z Savietami. Davoli ŭdała heta rabiŭ na Kaŭkazie hienerał-feldmaršał fon Klajst. Pasprabavaŭ i Kube ŭ Biełarusi, što zrabiła jaho vielmi niebiaśpiečnym dla savieckaha boku. Tamu i rychtavała savieckaje kamandavańnie zamachi na jaho i na haŭlajtera Ŭkrainy Kocha z asablivaj nastojlivaściu. Raźlik byŭ prosty: na zabojstva akupanty adkažuć kryvavymi represijami, nianaviść da ich uzmacnicca. U čas pieramovaŭ z Mazanik joj pieradavali słovy «Dziadźki Koli»: «Luboj cienoj nado uničtožiť etoho hada. Takovo zadanije Cientra!»
Šlachi-darohi da pakajoŭki šukali roznyja asoby. Na vačach zahinuŭ ahient u aficerskim mundziry ź niapravilna raźmieščanymi ŭznaharodami. Elehantnaja Nadzia Trajan pierakonvała žančynu, pakazvajučy pačak partyzanskich ulotak i stos hrošaj. Ryžy dyłda razyhryvaŭ zakachanaha słavaka, a sam-nasam pahražaŭ. Ale rabili jany heta nastolki nieprafesijna, što Mazanik nie daviarała im, dumała, što heta pravakacyi niamieckaha SD. I tolki ścipłaja Maryja Osipava vyklikała davier. Mina ŭzarvałasia pad łožkam u spalni i parvała Kube levy bok. Jaho žonka Anita lažała pobač (jana była na vośmym miesiacy ciažarnaści) i atrymała tolki nervovy šok. Ranicaj było vyśvietlena, što adsutničaje tolki Mazanik. Ź piaci domrabotnic tolki jana žyła nia ŭ domie, ale pablizu (pa vuł. Teatralnaj-Enhielsa, 48, kv.10). Specyjalnaja esesaŭskaja kamisija chutka vyśvietliła, što jana źnikła razam ź siastroj, a maci žyvie ŭ vioscy M.Masiukoŭščyna i što druhi muž Aleny pracavaŭ šafioram u NKVD. Byŭ znojdzieny vozčyk (P.Karal), a ŭ vioscy schovanki dla źbiehłych (dom M.Dubavaj) i majomaści (dom M.Drazda). U apošniaha z krasavika žyła Osipava, pieradavała jamu minu na zachavańnie. (Z zaklučeńnia asobaj kamisii. // Nioman, 1993, № 5.) Siamja Drazda źbiehčy da partyzanaŭ nie paśpieła, schapili taksama niekalki suviaznych. Asnoŭnyja vykanaŭcy maskoŭskaha prysudu paśpieli razam z rodnymi źbiehčy da partyzanaŭ. Tam udałaje zabojstva paličyli «takim ščaściem, što i parsiuka zakałoli, i raśpili kanistru samahonki» (Je.Mazanik. Voźmiezdije. — Miensk, 1981. S.10). Miensk ža zastaŭsia ŭ čakańni žorstkaha pakarańnia. Papaŭźli plotki: rasstralajuć kožnaha dziasiataha, 10 tysiačaŭ čałaviek — za adnaho.
Prajšło niekalki dzion — i znoŭ plotki: žonka Kube skazała, što zabojcy źbiehli, a nievinavatych karać niama za što. Ludzi miž tym mitusilisia. Fon Hotberh addaŭ zahad zabrać u zakładniki žycharoŭ taho kvartału, dzie žyła Mazanik (pa vuł.Enhielsa—Teaterštrase). «Dojče alhiemajne cajtunh» paviedamiła: «Biełaruskija dobraachvotniki dastavili z kvater 300 čałaviek mužčynaŭ, žančyn i dziaciej i rasstralali ich u adpłatu za zamach na Kube». Kažuć, amal miesiac rasstrelvali źniavolenych mienskich viaźnic, i było ich pad dźvie tysiačy. «Voźmiezdije» u kožnaha było svajo.
Tak užo supała, što na druhi dzień paśla zamachu, 22 vieraśnia 1943 hodu, Čyrvonaja Armija ŭvajšła ŭ pieršy biełaruski horad — Kamaryn na Dniapry.
Uładzimier Isajenka
