Instynkt zachavańnia nacyi
Biełaruski saviecki fantom pośpiechaŭ rodnaje movy byŭ dla kaho suciašeńniem, a dla kaho j sposabam prykryvać sapraŭdnuju moŭnuju palityku ŭ BSSR. I partyjnyja raparty pra toje, što «79% biełarusaŭ uvažajuć biełaruskuju movu rodnaj», mała stasavalisia z realijami, dzie žyvoj movie nie było miesca. U ciapierašniaj aficyjnaj publikacyi ź niemaviedama jakoj bojazi niama ličby, kolki ž biełarusaŭ ličać svaju movu rodnaj siońnia. «Nazvali rodnaj movaj movu svajoj nacyjanalnaści amal 82 pracenty nasielnictva respubliki… U 1989 hodzie hety pakazčyk skłaŭ adpaviedna 78 pracentaŭ». I što z hetaha vynikaje?
Najpierš toje, što praces nacyjanalnaha samaŭśviedamleńnia biełarusaŭ za apošnija 5 hadoŭ spynić nie ŭdałosia. Naadvarot, u nacyi spracavaŭ instynkt samazachavańnia. Niaciažka padličyć, zvažajučy na papiarednija pierapisy j kolkaść nacyjanalnych mienšaściaŭ, što rodnaj svaju movu hetym razam nazvała blizu 90% biełarusaŭ. Hetuju ličbu vyrašyli nie publikavać. Kab nie davać nam, narodu, padstavaŭ dla aptymizmu i lišnich razvahaŭ pra toje, što my dastatkova stałaja nacyja, kab samastojna naładžvać svajo žyćcio, biez sajuzu sa «starejšymi bratami».
Tak ci inakš, atrymlivajecca, što pa-rasiejsku ŭ nas havoryć tolki (tolki!) 59 pracentaŭ biełarusaŭ. I tut jašče adna sensacyjnaja navina: biełarusaŭ stała bolš! Niahledziačy na niaŭchilnaje skaračeńnie nasielnictva, vysokuju śmiarotnaść, zamałuju naradžalnaść, emihracyju. Biełarusaŭ u Biełarusi ciapier bolš za 8 miljonaŭ 157 tysiačaŭ.
Jašče ŭ 1994 hodzie, upieršyniu za ŭsie pavajennyja hady, nasielnictva Biełarusi skaraciłasia na 22 tysiačy čałaviek. Navukoŭcy taksama nazvali heta sensacyjaj i abiacali kiepskija časy. I voś za apošnija hady nasielnictva skaraciłasia ŭžo na 107 tysiačaŭ čałaviek. Heta bolš, čym žycharoŭ Mazyra ci Lidy… I znoŭ u statystyčnyja źviestki zakradajecca palityčnaje vytłumačeńnie: «Na sučasnuju strukturu nasielnictva Biełarusi zrabili jstotny ŭpłyŭ nia tolki padziei apošnich dziesiaci hadoŭ, ale i…» Tut pryvodzicca pieralik histaryčnych faktaraŭ, jaki zamykaje Čarnobyl. Pad «padziejami apošnich dziesiaci hadoŭ» ananimnyja aŭtary majuć na ŭvazie niezaležnaść krainy. Adnak čarnobylskaja trahiedyja zdaryłasia za 5 hadoŭ da taho. Paśla ž raspadu SSSR, tolki ŭ 1992 hodzie nasielnictva našaje dziaržavy vyrasła až na 65 tysiačaŭ čałaviek. A voś skaračacca jano stała tolki paśla abrańnia prezydentam Łukašenki, mienavita z 1994 hodu. Vidać, nia ŭsie pažadali zastavacca ŭ krainie, što «nie pajšła za cyvilizavanym śvietam».
Kaho ž stała mieniej? Najpierš rasiejcaŭ. Z 1989 hodu ich stała mieniej roŭna na 200 tysiačaŭ i na 2% mieniej ad ahulnaje kolkaści žycharoŭ Biełarusi. Na 84 tysiačy stała mieniej žydoŭ i ichny pracent ad usich astatnich ciapier składaje mizer — 0,3%. Što my stracili z adjezdam ź Biełarusi žydoŭ? Kali havaryć tolki movaju statystyki, atrymajecca hetak: siarod ich ludziej z vyšejšaj adukacyjaj było bolš jak 41 pracent, a siarod biełarusaŭ mienš jak 12. Voś i padličycie...
Ukraincaŭ stała mieniej na 54 tysiačy. Na 22 tysiačy pamienieła palakaŭ.
A voś biełarusaŭ ź minułaha pierapisu stała bolej! Bolš jak na čverć miljona, na cełyja 254 tysiačy! Ciapier biełarusy składajuć užo 81,2% ad usiaho žycharstva krainy. Heta samy vialiki pracent za ŭsiu historyju pierapisaŭ. Kronika j struktura hetaha pryrostu vyhladajuć nastupnym čynam. Bahata biełarusaŭ paviartalisia z čužyny ŭ rodny kraj. (Naprykład, u 1991-m nasielnictva Biełarusi vyrasła na 20,4 tysiačy čałaviek.) A pik viartańnia prypaŭ na toj 1992 hod, kali ŭsio niby stavała na svaje miescy: mova i symbali, ideały j žadańni, svaboda. Taksama za apošnija hady bahata ludziej vyznačylisia sa svajoj nacyjanalnaj prynaležnaściu na biełaruskuju karyść. Vierahodna heta adbyłosia najpierš za košt asymilacyi rasiejcaŭ i ŭkraincaŭ.
I naradžalnaść była vysokaj mienavita ŭ tyja hady, napradvieśni niezaležnaści. Kolkaść dziaciej va ŭzroście ad 10 da 14 hadoŭ vyrasła za apošniaje dziesiacihodździe blizu jak na 100 tysiačaŭ. Heta dzieci niezaležnaj Biełarusi. Adnak za apošnija čatyry hady naradžalnaść rezka źmienšyłasia. I dzietak da 4 hadoŭ u nas stała značna mieniej. U 1989 ich było 819 tysiačaŭ, a ciapier 476…
Adnak žycharoŭ Biełarusi ŭsio adno šmat bolš, čym u jakich Narvehii ci Švejcaryi, Finlandyi ci Aŭstryi. I ŭ tych krajoch na toje nie narakajuć. Badaj, nia tolki ŭ kolkaści sprava.
Hary Kumaniecki
