Listy ŭ redakcyju
Vilni stalicaj Biełarusi nia być!
Mnie taksama kryŭdna, spadarynia Raisa z Taronta*! Nie z-za Vilni, bo naš chamska-pahanski etnas, jakim my byli ŭsio tysiačahodździe, tuliŭsia nie pa haradoch, ale pa lasach, puščach dy bałotach, hajach i pielkach i bolš jak na viaskovuju kulturu nia byŭ zdolny. Dyj cyvilizacyi i hramaty ani pad palakami, ani pad maskalami nia viedaŭ i tamu da miesta nia kvapiŭsia. Heta ŭsialakija mihranty dy brukavy narod pa miestach kvataravaŭ, a my ziamli rodnaj trymalisia i viery svajoj pahanskaj. Nie patrebnyja nam byli ani cerkvy dy kaścioły, ani kirchi z synahohami, tamu słavilisia svajoj abyjakavaściu da miastoŭcaŭ dy talerancyjaj da ŭsich kanfesijaŭ. Tamu taja kanfesijnaja statystyka nas nie kranaje.
Što da movy pa vioskach, chaj movaviedy skažuć, dzie taja miaža bałckaha areału ŭ časy Skaryny. Nie pa haradach jana išła, bo pakul my nie stvaryli svajoj asobnaj dziaržavy, navat u Koŭni nie było čutno słova na chamskaj movie.
Ale ja kryŭduju nie z-za Miesta, ale z-za nazvy pierakručanaj, jakuju prydumać moh tolki niechta zusim adarvany ad karanioŭ i zhubiŭšy moŭny słych. Niechta čužy i daloki, ale anijak nie susied. Pamiž biełarusami a nami nikoli nie było vyraznaj miažy, akramia toj, jakuju stalinski palec nakreśliŭ. I ludzi tam dobra viedali movu adzin adnaho, i kancoŭki zaŭsiody adaptavali da svajoj hramatyki, a nie lapili kancoŭku na kancoŭku. Jany mahli skazać litvin i letuvin, litvak i letuvak, navat letuviec, ale nie dražniłku «letuvis». Heta takaja samaja pamyłka, jak, naprykład, nam užyvać korań «biełar» i kazać «biełarskaja mova, bratki-biełary», bo na našaj movie jość kancoŭka -us. Ale my razumiejem, dzie korań, dzie sufiks, dzie skłonavaja kancoŭka, tamu tak nia robim i vam nia raim. I kab nia błytać vas ź biełymi maskalami, majem dla vas svojski nazoŭ — hudy. Bo kali budzie Bałtarusija, jak nas vučyli saviety, tady budzie i Rusabałtyja sa stolnym hradam Kalininavym (kali na bierahoch Antaryjo heta viedama).
Taksama prašu nia błytać Žamojć ź Letuvoj (Žamojć zaŭsiody była na zachad ad Niaviažy), jak my nia błytajem Kvebekiju z Kanadaj.
Nu, a kali Vilnia, stalica šmatnacyjanalnaj krainy, była najbolš šmatnacyjanalnym miestam i centram šmat jakich kultur i adradžeńniaŭ, dyk heta nie aznačała, što jana naležała niejkamu adnamu etnasu. Jaje nazyvali i Paŭnočnymi Atenami, i Litoŭskim Jerusalimam, ale jana nie zrabiłasia stalicaj ani Elady, ani Palastyny, tym bolej nia zrobicca stalicaj Biełarusi, choć tut i rezyduje spadar Siamion Šarecki, jak kaliści ŭ Koŭni rezydavaŭ urad BNR.
Vaš letuviecki siabra,
tutejšy Vałdas Banajcis z Novaj Vialejki
*Vodhuk na list Raisy Žuk-Hryškievič «Kryŭdna, spadar Šarecki» («Naša Niva», 13 śniežnia), jaki, u svaju čarhu, byŭ vodhukam na karespandencyju «Nam by ź Mienskam razabracca» («Naša Niva», 8 listapada).
Nie paddavacca!
Moj list nie pra sajuz Biełarusi i Rasiei. Ja chaču havaryć pra źjavu našmat bolš abrydlivuju. Ja pa specyjalnaści rasiejski filolah. Va ŭniversytecie nas navučyli vyrazna adroźnivać movy adnu ad adnoj — a taksama raźbiracca, što takoje pidžyn, žarhony, arho, słenhi dy inšaje. Toje, što nam pchnuć ciapier pad vyhladam rasiejskaj movy, maje takoje ž dačynieńnie da rasiejskaj movy, jak jadvab da sałdackaje parcianki.
Rasieja zaŭždy była imperyjaj. Byli ŭ jaje zornyja, ramantyčnyja časy, časy adnosnaha roskvitu. Adpaviedna kvitnieła j raźvivałasia rasiejskaja mova. Jana j dała śvietu pieknuju litaraturu, ź jakoju my ŭsie mieli ščaście paznajomicca ŭ škołcy. Ale minulisia lepšyja časy imperyi. Jana pačała raskładacca, jak tłusty cmok, dy paskudzić navakolle. Hetak minulisia j časy rasiejskaj movy, jakaja zrabiłasia “movaj mižnacyjanalnych znosinaŭ”, prydušanych narodaŭ ź niedaraźvitaju kulturaju, movaj zekaŭ (u lahierach dy astrohach pierabyvała pałova nasielnictva imperyi), movaj napaŭpiśmiennych imperskich čynoŭnikaŭ. Kožny pior u jaje svoj uniosak. Mova — žyvy arhanizm. Jana ŭvabrała ŭ siabie niechać, žyviolny pot strachu i rabskaje pracy, ślozy razdušanych i paniavolenych, śvinskaje nachabstva sytych — usio toje, čym słavicca Rasieja. Ciapier hetaja mova užo nie “vialiki i mahutny ruski jazyk”, a niaŭkludnaja harhara.
Cikava, što Alaksandar Sałžanicyn, čałaviek z raźvitym muzyčnym słycham, źmieciŭ heta ci nia pieršy i pačaŭ ratavać vialikaruskuju havorku. Jon užyvaŭ u svaich tvorach sotni słovaŭ, vyciahnutych z Dala. Adnak pieramahčy rečaisnaść nia zdoleŭ. Tamu jahonyja tvory čytaješ i kryviśsia ad štučnaści movy — jak persanažaŭ, tak i aŭtarskaje. Adnak ja zabyłasia pra kryvavaha žartaŭnika dziedušku Lenina. Toj taksama turbavaŭsia pra hodnaść movy, bo byŭ, što ni kažy, čałaviek adukavany. Adnak vartaści jahonaje movy ja acanić nie mahu, bo pamiataju z 55-tamovaha zboru tvoraŭ tolki “chvaścistaŭ, adzavistaŭ dy ŭkłanistaŭ”.
Ale vierniemsia da našaje biełaruskaje sytuacyi. Niasmačny i abrydlivy tuman raspoŭźsia pa našaj ziamli u vyhladzie dvojčy skalečanaj movy. My paddali roznaje brydy: aby-jakoje vymaŭleńnie, biedny słoŭnikavy zapas, niaviedańnie rasiejskich idyjomaŭ, pieraciažka syntaksu na biełaruski kapył, niapravilnyja naciski, schilnaść da kancylaryzmaŭ i leksyki z turemnym duškom.
Ź mianie na pracy patrabujuć pisać dakumenty pa-rasiejsku. Kali ja sprabuju pisać na sapraŭdnaj rasiejskaj, maje načalniki vypraŭlajuć, bo hučyć niazvykła, nia tak, jak havorać našyja parlamentary z abodvuch parlamentaŭ, jak mović i kramzolić čynavienstva, nia tak, jak piša “Biełorusskaja diełovaja hazieta” albo viaščajuć u Biełaruskaj televizii (dzie abiedźvie movy — žach!). Usie našy rasiejskamoŭnyja havorać kiepska — niezaležna ad palityčnaha vyznańnia. (Za vyniatkam, mahčyma, Fiaduty.)
Jašče horšaja sytuacyja u zachałusnych haradkoch dy miastečkach. Kali mienčuki — rasiejcy druhoha hatunku, dyk žychary rajonnych haradkoŭ — treciaha. Pasłuhoŭvajucca ŭ siarednim 500 słovami i niekalkimi niapravilna ŭśviadomlenymi moŭnymi kanstrukcyjami. Prykładaŭ nie pryvodžu. I tak usio jasna.
Dziela čaho pišu? My nie pavinnyja paddavacca i pładzić brydu, pykajučy-mykajučy pa-rasiejsku. My možam šlachietna razmaŭlać pa-svojmu. Apraŭdańni kštałtu «Prabačcie, my ŭ škole pa-biełarusku nie vučylisia» ciapier — taki ž kiepski ton, jak i trasianka.
Jeva Viežnaviec, Miensk
Akcyjanernaje tavarystva čytačoŭ «Našaj Nivy»
Najnoŭšuju «Našu Nivu» možna padzialić na try peryjady: 1991—95, 1996—99, a apošni pačaŭsia z druhoj pałovy 99-ha. Dla mianie samaju niasmačnaju była druhaja «NN» — niaśpiełaju. Paśla toj zvyšcudoŭnaj hazety, jakoj była «NN» pieršaha peryjadu, asabliva jaje apošnija numary, u jakoj zaŭsiody było čytvo dla dušy. Jasna, što takija numary doraha było rabić dyj nie raźličanyja jany na masavaha čytača, ale... Ciapierašniaj «NN» da hazety, jakuju Vy, mabyć, chočacie mieć, jašče daloka — pišu heta i hałavoju, i dušoju. Biełaruski rupar, jakim Vy chočacie stać, najpierš pavinien być bolš zrazumieły. A Vy časam svaimi tekstami błytajecie. Abo drukujecie vialikija teksty tam, dzie možna było ścisła ŭsiu ideju vykazać.
Ja tut usio vuču i vuču. «Kali ty taki razumny, dyk čamu sam u padranych portkach chodziš?» — zapytajeciesia. Chadžu, bo niama ŭ mianie ŭ hałavie hetaj... jak jaje... upartaści dumki... Płyvu pa płyni, dyk i dobra. Tolki časam źjaŭlajucca i ŭ mianie dumki, jakimi chočacca, kab ludzi pakarystalisia. A kali nie skarystajuć, dyk choć vyhavarusia.
Niejak u «druhoj NN» drukavali Vy infarmacyju pra knihu Bykava «Ściana» i byli tam nadrukavanyja takija słovy: «vydavieckaja hrupa «Naša Niva». Ja tady skieptyčna da hetaha pastaviŭsia. At, dumaju, chłopcy maru svaju nadrukavali, kab paciešyć siabie troški.
Ciapier ža zadumlajusia: čamu b Vam sapraŭdy nie zrabić hetuju «hrupu»? Štotydniovik kab staŭ bazaj, dalej zrabić štomiesiačny dadatak (uzoru «NN» 1995 hodu), jaki b zadavoliŭ husty Vašaj staroj čytackaj «hvardyi» (jakaja čakaje svajho «imperatara»). (Tut sp.Dyńko badaj moža asprečyć svaim «Arche», ale ž niama ŭ «Arche» smaku. Bo svajoj temaju «Arche» ŭvieś smak adbivaje. Heta toje samaje, kab Vas ceły dzień karmili syrnikami sa śmiatanaj. Tak, adrazu smačna! A potym?..) Narešcie Vy mahli zasnavać paru rehijanalnych tydniovikaŭ. Na ich Vy i padzarabić zmahli b, i nacyjanalnuju ideju prapahandavali b. Bo tydnioviki, jakija jość u pravincyi, časta vielmi nizkaha ŭzroŭniu. U Baranavičach, prykładam, jość 2 nie«zaležnyja» tydnioviki z ahulnym nakładam pad 20 tysiač (jany dzielać jaho paroŭnu), ale čytać ich, na moj pohlad, škodna dla zdaroŭja, choć i stajać na demakratyčnym kirunku. Pry hetym ich dobra kuplajuć dziela reklamy, teleprahramy, abviestak. Bum miascovych medyjaŭ, jaki nazirajecca ciapier, Vy mahli b skarystać.
Kali ŭ Vas hrošaj na stvareńnie takoj hrupy niama, dyk mahli b stvaryć zakrytaje akcyjanernaje tavarystva dla svaich Čytačoŭ. Achvočyja ŭkłaści svaje hrošy, ja miarkuju, źjaviacca.
Adam Branicki, Baranavičy
