Leŭ Sapieha vačyma Edvarda Radzinskaha
Radzinskij E. Krov i prizraki russkoj Smuty. Moskva. «Vahrius». 1999. 368 S., nakład 10000, ISBN 5-7027-0928-4
Słavu j šyrokuju viadomaść rasiejskamu historyku-archivistu i dramaturhu Edvardu Radzinskamu, rasiejskamu Stefanu Cvejhu, pryniesła televizija. Žvavaść acenak, majsterstva apaviadalnika j padkreśleny psychalahizm apoviedu — voś što vabić hledačoŭ i čytačoŭ jahonych knižak.
Niahledziačy na toje, što prymietnik «biełaruskaje» ŭ novaj jahonaj knizie ŭžyvajecca tolki raz, cikava budzie aznajomicca ź joj užo tamu, što na jaje staronkach dziejničajuć takija postaci našaje minuŭščyny, jak Ściapan Batura, Žyhimont Vaza, Leŭ Sapieha, Alena Hlinskaja. Zrazumieła, hetyja persanažy nie mahli stać hałoŭnymi hierojami knižki. E.Radzinskamu bolš daspadoby takija dobra viadomyja vobrazy rasiejskaj historyi, jak Ivan Žachlivy, Stalin ci, u hetym vypadku, tajamnica pachodžańnia Łžeźmitroŭ. Tym nia mienš, aŭtar zaŭsiody intryhuje niepradkazalnaściu tłumačeńnia toj ci inšaj asoby, kancentruje ŭvahu na asobnych detalach, prykmiačaje niejkija raniej nie zaŭvažanyja drobiazi, što daje jamu mahčymaść pabudavać ułasnuju schiemu, admietnuju.
Voś, naprykład, jakim bačycca E.Radzinskamu chrosny baćka Smutnaha času — Leŭ Sapieha:
«Z novym karalom Žyhimontam Trecim Hadunovu ŭdałosia zaklučyć vyhadny mir. Polski pasłaniec Leŭ Sapieha, kancler litoŭski, paśla doŭhich sprečak padpisaŭ dvaccacihadovuju damovu ab zamireńni z Maskovijaj». «Pad čas zaklučeńnia miru j byŭ pakładzieny pačatak tamu, što u dalejšym stanie pryčynaj hibieli Barysa. Uźnienavidzieŭšy Hadunova, jaki pierahulaŭ jaho pa ŭsich artykułach mirnaj damovy, Sapieha sustreŭsia ŭ Maskvie z reštkami partyi radavitaj maskoŭskaj znaci. U hetych razmovach, vierahodna, i naradziłasia niebiaśpiečnaja ideja».
«Kanfidencyjnyja adnosiny z Sapieham u kniazioŭ skłalisia daŭno, tady, kali jon jašče byvaŭ u Maskvie ŭ časy Hadunova. Tak što jany nie bajalisia paviedamlać jamu śmiarotna niebiaśpiečnyja prajekty». «Reč Paspalitaja była padrychtavanaja da pryjezdu Atrepjeva kancleram Lvom Sapieham, ź jakim bajary ŭvajšli ŭ dačynieńni jašče ŭ bytnaść jaho ŭ Maskvie. Mienavita tamu, zhodna z polskimi krynicami, paśla naviedvańnia Maskvy mudry kancler vykłaŭ karalu nadzvyčajny plan źniščeńnia niebiaśpiečnaj Rusi rukami samazvancaŭ».
Nie asprečvaju całkam vysnovaŭ, jakija robić E.Radzinski, ale vykładzienaje aŭtaram bačańnie prablemy patrabuje kamentaru.
Ź inicyjatyvaj «viečnaha miru» vystupiŭ mienavita Leŭ Sapieha, chacia ideja była staraja j ź joj nasilisia vielmi daŭno (navat da hetaj pary jana nie daje spakoju niekatorym prychilnikam słavianskaha źviazu). Metaj Sapiehi było padpisać nia tolki tryvały mir, ale ź ciaham času zajmieć adzinaha haspadara dla troch dziaržavaŭ: Polskaj karony, VKŁ i Maskovii. Takim čynam stvaryć samy mocny źviaz u Eŭropie, jaki moh nia tolki supraćdziejničać asmanskaj ahresii, ale zaniaŭ by daminujučaje stanovišča ŭ Starym śviecie. Ale zamiest «viečnaha miru» byŭ padpisany tak by mović, mir sabačy — na 22 hady.
U biełaruskaj litaratury nat taki mir padajecca jak Sapiehava pieramoha, bo na toj momant Žyhimont Vaza, spadčynny karol Švecyi, byŭ pazbaŭleny karony na radzimie svaim dziadźkam. Tamu svoječasovaje zaklučeńnie Sapieham miru ratavała Reč Paspalituju ad perspektyvy vajny na dva franty. Ale Sapieha sapraŭdy zastaŭsia vielmi niezadavoleny, bo ni «viečnaha miru», ni słavianskaha dyktatu ŭ Eŭropie nie atrymałasia. A pra toje, što Sapieha sapraŭdy hetaha j chacieŭ, śviedčyć šmat što. Spadziavańni na sapiežynskaje pasolstva byli vielmi vialikija. Niezdarma pasolstva ŭznačaliŭ persanalna vialiki kancler — dla dyplamatyčnaj praktyki tych časoŭ heta vyniatak, a nia praviła.
Kolkasny skład pasolstva śviedčyć pra hruntoŭnuju padrychtoŭku «vialikaha pasolstva». Aproč «štabu», u jaki ŭvachodzili kniaź Drucki-Sakalinski, viciebski vajavoda Ivan Sapieha, uśviacki starasta Andrej Varapaj, varšaŭski kaštalan S.Varšaviecki, Ja.Pasak, P.Dunin i inšyja, adnoj tolki achovy jechała bolš za tysiaču čałaviek.
Adnak dva najvydatniejšyja rozumy svajho času, Leŭ Sapieha j Barys Hadunoŭ, nie zmahli parazumiecca. Kožny maryŭ najpierš pra vielič i moc ułasnaj krainy. B.Hadunovu mroiłasia, što jon dasiahnuŭ bolšaha: pastaviŭ na čale dziaržavy novuju «adukavanuju» dynastyju, daŭ mir padnačalenym. I nia viedaŭ, što jahony los i los jahonaj siamji ŭžo trymaje ŭ svaich rukach jasnavialmožny pan Sapieha.
Maje racyju E.Radzinski, kali śćviardžaje, što damoŭlenaść ab sumiesnych dziejańniach z maskoŭskim bajarstvam suprać Hadunova była dasiahnutaja, kali stała zrazumiełaja marnaść pieramovaŭ. Ale sama ideja intryhi zaradziłasia raniej, bo siarod čalcoŭ pasolstva ŭžo znachodziŭsia j toj, chto chutka budzie nasić tytuł cara Dzimitryja Ivanaviča.
Na vialiki žal dla Maskovii, Sapieha byŭ knižnikam. U 1591 hodzie da jaho traplaje sapraŭdny rarytet, tolki što vydadzienaja ŭ Londanie praca Džylsa Fletčera «Ab dziaržavie Rasiejskaj». Anhielski pravaznaŭca j pasoł u Maskovii na staronkach svajoj pracy pisaŭ pra vyradžeńnie carskaha rodu ŭ Rasiei — «jaki, jak bačycca, chutka źniknie sa śmierciu asob, zaraz šče žyvych... Hety bieznadziejny stan rečaŭ unutry dziaržavy prymušaje narod... čakać umiašalnictva jakoj-niebudź inšaziemnaj dziaržavy, jakoje, pa mierkavańni jaho, adno tolki daść zbavieńnie ad ciažkaha jarma hetkaha despatyčnaha praŭleńnia...»
Tutaka chiba nie chapała tolki detalaŭ. Sapieha chutka ich dadaŭ.
Pieršyja sproby pačać intryhu adnosiacca da 1598 h., kali skanaŭ apošni syn Ivana Žachlivaha — Fiodar. Mienavita ŭ 1598 h. lićvinskija vižy zapisvajuć źviestki pra toje, što znojdzieny listy ad Dzimitryja Ivanaviča.
Čutki ab uratavańni «dobraha cara» ŭ narodzie atrymali samaje šyrokaje raspaŭsiudžvańnie. Historyi viadomyja vykanaŭcy hetaha — braty Chrypunovy. Paśpiachova vykanaŭšy zahad Sapiehi, jany źbiehli da svajho patrona ŭ VKŁ. Sam Sapieha byŭ zanadta razumny, kab dazvolić niekamu padłavić siabie na brudnych spravach. U znak dobrasusiedzkich znosinaŭ jon navat nakiroŭvaje list B.Hadunovu pra toje, što ŭ miežach Polskaj karony źjaviŭsia samazvaniec i navat znajšoŭ sympatyi staroha intryhana Jurja Mniška. Reputacyja hetaha čałavieka była padmočana šče paśla śmierci karala Žyhimonta Aŭhusta, tamu lepšaha kandydata na rolu hałavy zmovy ciažka było znajści. Treba pahadzicca z Radzinskim, što ŭ vačach Sapiehi Iłžeźmicier Pieršy byŭ aby-čym, samazvancam, ale jon pavinien byŭ stać u rukach kanclera toj zbrojaj, z dapamohaj jakoj možna było dasiahnuć mety — złučyć dźvie krainy pad uładaj Uładzisłava Vazy. Ale svaje karty kancler raskryje tolki ŭ dalokim 1610 hodzie. A ŭsie samazvancy, Pieršy i Druhi, bolš viadomy jak škłoŭski samazvaniec, ci Iłžeivan Źmitravič, Jan Faŭstyn Łuba, byli tolki pieškami ŭ vialikaj hulni pad nazovam SMUTA, jauju prydumaŭ i ažyćciaviŭ jasnavialmožny pan Sapieha.
Traktoŭka E.Radzinskaha, jak my bačym, mocna adroźnivajecca ad razumieńnia sytuacyi I.Savierčankam dy V.Čaropkam, jakija sprabavali abialić Sapiehu ad abvinavačańniaŭ u spravie, vyrašeńniu jakoj jon addaŭ bolšuju častku svajho žyćcia.
H.Turovič
