Dom, u jakim prydumali krainu
Vilenskaja kvatera Ivana Łuckieviča idzie na znos
U Vilni pomniki biełaruščyny razburajucca nia tak časta, jak u Miensku. Takuju vysnovu ja rablu z nazirańniaŭ apošnich dziesiaci hadoŭ. Nam čaściej davodzicca paviedamlać čytačam to pra znos mienskaha Małoha haścinnaha dvara, to pra znos domu na Dzimitrava, 3, jaki pamiataje pieršyja schodki BNF i jaki zastaŭsia na svajoj vulicy adzin. Heta tolki sioletnija straty nacyjanalnaje kultury i pamiaci ŭ Miensku. U Vilni ž, u staroj jaje častcy, jak praviła, uvohule ničoha nia znosicca. Tym bolš kidajecca ŭ vočy z hetaha praviła vyklučeńnie, kali na tvaich vačach raźbirajuć ci nia samy hałoŭny ŭ XX st. biełaruski vilenski dom.
Aktyŭnaje biełaruskaje žyćcio ŭ hetaj kamianicy skončyłasia ŭ 1921 hodzie. Ale ž kolki sapraŭdy važnych imionaŭ možna było b upisać u memaryjalnuju tablicu! Chto viedaje, mahčyma niekali tak i adbudziecca. Tolki tablica taja budzie visieć na ścianie navamodnaha ofisu i pačynacca budzie sa słovaŭ «na hetym miescy...», a nia «ŭ hetym domie...» Zrešty, pakul pamiatny budynak jašče daličvaje svaje apošnija dni, u nas jość mahčymaść prynamsi raźvitacca ź im pa-ludzku. Bo niama nijakaj nadziei, što ciapierašnija litoŭskija ŭłady stanuć dbać pra biełaruskuju spadčynu na škodu astranamičnym investycyjam dla haradzkoha biudžetu ŭ hety kavałak ziamli ŭ samym centry miesta. Ale vierycca zaŭsiody ŭ lepšaje. A lepšaje z realnaha siońnia vyhladaje tak. Projdzie jašče dziesiać ci, moža być, sto hadoŭ, i ŭ narmalnych padručnikach biełaruskaj historyi i kultury budzie abaviazkova fihuravać hety adras. Tamu ŭsim zacikaŭlenym asobam varta adznačyć jaho ŭ svajoj pamiaci ŭžo ciapier — Vilenskaja, 33 (heta tahačasnaja numaracyja). Dla tych, chto dobra viedaje savieckuju i postsavieckuju Vilniu, skažu, što heta budynak restaranu «Pałanha», jaki fasadam hladzić na praspekt Hiedymina. Mienavita da takoha kandovaha vyhladu byŭ daviedzieny ŭ savieckija hady kolišni dvuchpaviarchovy damok. Ciapier razburalniki ŭžo źniali ślady savieckaje «madernizacyi» i adkryli vačam ścieny staroje kładki. Na śviet pakazałasia prystanišča štabu biełaruskaha adradžeńnia, dzie vynošvalisia ŭsie hlabalnyja idei ŭładkavańnia Biełarusi, u tym liku i ideja niezaležnaj BNR.
Apošni ź biełaruskich znaŭcaŭ Vilni, Lavon Łuckievič, jakoha ŭžo niekalki hadoŭ niama na śviecie, u svaich natatkach pra dom na Vilenskaj, 33 pisaŭ:
«Niekali, z 1911 hodu, tut była biblijateka-čytalnia «Vieda» Barysa Daniłoviča, aktyŭnaha ŭdzielnika biełaruskaha ruchu. Tut źbierahalisia ŭsie ekspanaty budučaha Vilenskaha biełaruskaha muzeju j žyli braty Ivan i Anton Łuckievičy. Pa sutnaści, tut byŭ nieaficyjny hramadzka-palityčny centar, asabliva ŭ paru pieršaj suśvietnaj vajny. Vakoł I.Łuckieviča kancentravałasia tady ŭsia biełaruskaja praca, a tamu šmat padziejaŭ adbyvałasia tady mienavita ŭ hetym domie».
Jašče bolš padrabiazna pra tyja časy zhadvaje ŭ svaich memuarach śviedka padziejaŭ piśmieńnica Julijana Vitan-Dubiejkaŭskaja, jakaja tady pracavała ŭ Pieciarburskim Muzei mastactvaŭ i staražytnaściaŭ:
«U pačatku červienia 1915 h. ja pryjechała, jak zvyčajna, dachaty na vakacyi. Jak zvyčajna, ja pajšła ŭ hości da majoj małodšaj, ale ŭžo zamužniaj siastry, Zofii Nahatkinaj, kab padzialicca ź joju ŭsimi navinami. Siastra jakraz źbirałasia jechać u miesta j kazała mnie:
— Siadaj, pajedziem razam, ja mušu zajechać u biblijateku «Znanije», tam žyvie archieolah Łuckievič, jon abiacaŭ mužu zdabyć jakojeś staroje vydańnie (muž siastry, pałkoŭnik Jo.St.Nahatkin byŭ zaŭziaty biblijafił i źbiraŭ cikavyja vydańni). I tabie budzie cikava paznajomicca ź im, heta ž dla ciabie kaleha pa fachu.
My pryjechali na Vilenskuju 33, Ivan Łuckievič zhodna ŭhavoru čakaŭ siastru. Jana nas paznajomiła, jak kalehaŭ. Ivan Łuckievič, jaki vielmi hanaryŭsia svaimi muzejnymi zborami, uściešyŭsia nahodzie pakazać svoj muzej asobie, jakaja štoś u tym razumieje i moža acanić hetyja akazy minuŭščyny. Siastra śpiašałasia j skazała:
— Kali ciabie cikaviać hetyja zbory, dyk zastavajsia.
Ja zastałasia, bo mianie cikavili hetyja rečy biełaruskaj staraśvieččyny. A zatym Ivan Łuckievič hutaryŭ sa mnoj jak sa staroj znajomaj, tak što ja čułasia zusim svojska. Miž nami paŭstali hutarki ab styli, i Ivan Łuckievič z zachapleńniem i svojskaj jamu žyvaściaj pračytaŭ mnie cełuju lekcyju ab asablivaściach biełaruskaj kultury j mastactva».
Pamiž Julijanaj Vitan-Dubiejkaŭskaj i Ivanam Łuckievičam zaviazvajecca siabroŭstva. Treba zaŭvažyć, što Ivan byŭ sapraŭdnym centram usiaho biełaruskaha žyćcia. Mienavita jamu naležali ŭsie palityčnyja, kulturnyja, adukacyjnyja inicyjatyvy. Mienavita ŭ jahonaj kvatery źbiralisia arhanizatary pieršaha Biełaruskaha kanhresu, jaki adbyŭsia ŭ Miensku i słavutaj paśla Vilenskaj biełaruskaj himnazii. A ŭ hady pieršaj suśvietnaj vajny, pad niamieckaj akupacyjaj, u kvatery Łuckievičaŭ była redakcyja štodzionnaj hazety «Homan», jakaja pryjšła na źmienu začynienaj «Našaj Nivy». Taksama tut źbiraŭsia Biełaruski Nacyjanalny Kamitet, jaki pradstaŭlaŭ intaresy biełarusaŭ pierad niamieckimi akupacyjnymi ŭładami.
Tut pisaŭsia Ŭniversał z deklaracyjaj adradžeńnia Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, tut farmavałasia ideja niezaležnaj Biełaruskaj Narodnaj Respubliki, siudy źjaždžalisia lidery nacyjanalnych ruchaŭ, tut uvieś čas krucilisia stukačy — rasiejskija, polskija, niamieckija, siudy enerhičny Ivan ciahnuŭ čarhovy nabyty ci vymieniany niedzie pradmiet staraśvieččyny. Naprykład, Al-Kitab — biełaruskuju knihu arabskim piśmom. Ivan nia byŭ piśmieńnikam, jaho vabiła tvorčaść samoj stychii žyćcia. I ci nie adzinaja padpisanaja jahonym imiem natatka była pra Al-Kitab, nastolki zachapiła jaho hetaja histaryčnaja i kulturnaja źjava.
Ivan Łuckievič byŭ sapraŭdnym matoram, čałaviekam-arkiestram, da jakoha ciahnulisia ludzi. Chto viedaje, jak mahła b paviarnucca historyja, kab hetaha čałavieka nie zabrała zaŭčasnaja śmierć ad suchotaŭ u 1919 hodzie. Julijana Vitan-Dubiejkaŭskaja pryśviaciła svajmu siabru cełuju knihu «Maje ŭspaminy», jakaja vyjšła ŭ Vilni ŭ 1994 hodzie. A jašče raniej, adrazu paśla śmierci Łuckieviča źjaviłasia brašura «Pamiaci Ivana Łuckieviča», adzin z aŭtaraŭ jakoj, Maksim Harecki, pisaŭ:
«Viasnoju 1919 h., zajšoŭšy da Ivana Łuckieviča, ja ŭvidziŭ jaho ŭ nieparaŭnalna horšaj chvoraści, čymsia kali bačyŭ mianie jon... Ja tolki dziviŭsia, čamu jon biadujeć tolki ŭsio ab spravie j zusim nie zvažajeć na svoj blizki kaniec. Da jaho vyjezdu ŭ Zakapane załučaŭ ja na znamianituju ŭ našym ruchu kvateru na Vilenskaj, 33 i zaŭsiody znachodziŭ u chvoraha poŭna haściej. Siudy viali darohi z usich biełaruskich ustanovaŭ Vilni; siudy išoŭ kožny biełarus, byŭšy prajezdam u Vilni; siudy išoŭ kožny pastupovy hramadzianin kraju, kab pahamanić ab spravach kraju...»
Śmierć Ivana Łuckieviča radykalna źmianiła ŭsiu sytuacyju vilenskaje biełaruščyny. Biblijateka i muzej pierajechali ź Vilenskaj, 33 na Vastrabramskuju ŭ pamiaškańnie biełaruskaj himnazii, źjechaŭ z kvatery na inšy adras i brat Ivana Anton Łuckievič. Ciapier jamu naležała pieraniać bratava liderstva ŭ biełaruskich spravach, što jon i zrabiŭ. Paśla apošniaj vajny budynak byŭ pierarobleny ŭ restaran.
Ubohi, treba skazać, heta byŭ restaran. Typovy saviecki. Betonnyja baki i šklany fasad, zachodžany rypučy parkiet i nievyniščalny smurod ad cełych pakaleńniaŭ katlet pa-kijeŭsku, ad sudamyjnych anučaŭ i pierasmalenaha aleju. Paŭzmrok. U Biełarusi takija «Pałanhi» možna znajści ŭ kožnym abłasnym i rajonnym centry. Apošnija dziesiać hadoŭ restaran nadta kantrastavaŭ z svaim atačeńniem pacharašełaha vilenskaha centru. Upeŭnieny, što nichto nie paškaduje pra hety znos. Zrešty i staryja mury kolišniaj biblijateki Daniłoviča naŭrad ci ŭjaŭlajuć jakujuś architekturnuju kaštoŭnaść. Ale biełaruskaja pamiać stracić ciapier jašče adzin z svaich znakavych adrasoŭ. Dom Ivana Łuckieviča — vierahodna, tak jaho varta nazyvać. Dom na Vilenskaj, 33 adpraŭlajecca ŭ niabyt.
Siarhiej Paŭłoŭski
