Vialejskaja turma
Zhodna z damovami Mołatava-Rybentropa pra padzieł Polščy pamiž Savieckim Sajuzam i Niamieččynaj, 17 vieraśnia 1939 h. vojski Čyrvonaj Armii pierastupili saviecka-polskuju miažu i pačali «vyzvalać» zachodniebiełaruskija ziemli.
Užo praz try tydni litoŭcam addali Vilniu. Raspačali kalektyvizacyju ziamli, praŭda, pakul nie takuju maštabnuju, jak u 1949 h. Napaŭnialisia turmy, kudy sadzili tych, chto ličyŭsia sacyjalna niebiaśpiečnym dla kamunistaŭ. Pačalisia aryšty zamožnych sialanaŭ, panoŭ, asadnikaŭ, čynoŭnikaŭ, słužboŭcaŭ, intelihiencyi.
Savieckija turmy ŭ Zachodniaj Biełarusi byli ŭ Baranavičach, Vałožynie, Lidzie, Niaśvižy, Navahradku, Słonimie, Stoŭpcach, Biełastoku, Maładečnie, Horadni, Vaŭkavysku, Łomžy, Bieraści, Kobryni, Pružanach, Ašmianie, Hłybokim, Pinsku, Drahičynie, Stolinie, Vialejcy. Zhodna z savieckimi dakumentami, u turmach Zachodniaj Biełarusi ŭtrymlivałasia na červień 1941 h. nia mieniej za 16357 čałaviek (mienavita stolki viaźniaŭ naležała evakujavać uva ŭschodnija rehijony Savieckaha Sajuzu, ale ž byli jašče j tyja, kaho naležała rasstralać na miescy). Pakolki śledztva zvyčajna doŭžyłasia paru miesiacaŭ, a paśla źniavolenaha abo rasstrelvali, abo vyvozili ŭ hłybiniu Rasiei ci Kazachstanu, možna ŭjavić, kolki ludziej prajšło praz zachodniebiełaruskija turmy ŭ 1939-41 hadach.
Vialejka raskinułasia na bierahoch Vialli ŭ 100 km na paŭnočny zachad ad Miensku. Za polskimi časami Vialejka była centram pavietu ŭ składzie Vilenskaha vajavodztva. Tut dziejničali supołki Sialanska-Rabotnickaj Hramady, Tavarystva Biełaruskaj Škoły, KPZB. U 30-ja hady ŭ horadzie naličvałasia 7,5 tys. žycharoŭ. Adnoj sa słavutaściaŭ miesta była turma, pabudavanaja niekali, adrazu pa dałučeńni Vialejki da Rasiejskaj imperyi. Za palakami turma była limitavanaja, h.zn., što ŭ joj nie pavinna było ŭtrymlivacca bolš za 350 čałaviek.
Paśla prychodu savietaŭ vialejskaja turma pačała vykonvać novyja funkcyi. Ciapier u jaje kidali tych, chto ŭjaŭlaŭ niebiaśpieku dla novych haspadaroŭ. Pieršyja try miesiacy vialejski astroh byŭ paviatovaj turmoju, kali ž paśla pryniaćcia Zachodniaj Biełarusi ŭ skład BSSR 4 śniežnia była ŭtvoranaja Vialejskaja vobłaść, viaźnica pačała vykonvać funkcyi abłasnoj turmy. Jak vynikaje z savieckich aficyjnych dakumentaŭ, na 10 červienia 1941 h. u vialejskaj turmie naličvałasia kala 1023 viaźniaŭ*, h.zn. u try razy bolš za polski limit. U turmu zvozili viaźniaŭ z usiaje Vialejskaje vobłaści — z Maładačanskaha, Smurhońskaha, Ašmianskaha, Radaškavickaha, Pastaŭskaha, Dokšyckaha, Hłybockaha, Miadzielskaha, Dzisienskaha, Brasłaŭskaha, Drujskaha rajonaŭ. Pry hetym pracavali j rajonnyja turmy. Tak, u červieni 1941 h. z Maładačanskaj turmy musili być evakujavanyja 575 čałaviek, z Hłybokaha (Bieraźviečča) – 678, z Ašmiany — 265 čałaviek. Treba padkreślić słova «evakujavanyja», bo značnuju kolkaść viaźniaŭ, «najbolš niebiaśpiečnych dla savieckaj ułady», mierkavałasia rasstralać na miescy. Dla paraŭnańnia, u Biełastoku ŭ červieni 1941 h. utrymlivałasia minimum 2126 čałaviek, u Bieraści — 3850 čałaviek, u Horadni –1796 čałaviek. Losy viaźniaŭ Horadni, Bieraścia (u tym liku j Bieraściejskaj krepaści), Biełastoku, Ašmiany, Pinsku jašče čakajuć daśledavańnia.
Źvierniemsia taksama da knihi Natalli Ivanovaj i Ŭładzimiera Adamuški «Źlitujciesia», napisanaj na matarjałach, što datyčać Vialejskaj turmy. U knizie pryvodzicca dakładnaja zapiska na imia namieśnika prakurora BSSR pa specyjalnych spravach «Ab pracy specyjalnaha adździełu Vialejskaj vobłaści Prakuratury za 1940 hod». Pracytujem hety dakument:
«Za spravazdačny peryjad pracy prajšło śledčych spravaŭ pa stanie na 1 studzienia 1941 h. 4705 spravaŭ, z kolkaściu asobaŭ 5051 čałaviek, skončana 4376 ź ich; nakiravana pa padsudnaści na razhlad Asobaj Narady NKVD SSSR 4255 spravaŭ, u Abłasny sud 17, u Vajskovy Trybunał 3 spravy, spyniena papiarednim śledztvam 101 sprava.
Asudžana 3035 čałaviek, viernuta aficyjna na daśledavańnie Asobaj Naradaj NKVD SSSR z kankretnaj spasyłkaj 35 spravaŭ. Spyniena na stadyi papiaredniaha śledztva, pačynajučy z 17 vieraśnia 1939 hodu pa 1/1 1941 hodu pa linii UNKVD, uklučajučy i 101 spravu na 346 čałaviek.
Terminy razboraŭ spravaŭ:
Da 1 miesiaca – 672 spravy
Ad 1 da 2 miesiacaŭ – 848 spravaŭ
Zvyš 2 miesiacaŭ — 2856.
Pa artykułach Kryminalnaha Kodeksu BSSR spravy raźmierkavanyja nastupnym čynam:
pa art. 74 KK BSSR – 1888,
pa art. 70 KK BSSR – 14,
pa art. 120 KK BSSR –1710,
pa art. 64 KK BSSR – 452,
pa art. 72 KK BSSR – 275,
pa art. 75 KK BSSR –17,
pa art. 71 KK BSSR –3,
pa art. 63 KK BSSR –62,
pa art. 118 KK BSSR –12,
pa art. 145 KK BSSR –22".
Kažučy pra razmach represijaŭ, nielha nie zhadać i tych ludziej, jakich prosta aryštoŭvali i biez zaklučeńnia ŭ turmu nakiroŭvali ŭ Sibir i Kazachstan. Mienavita tak zrabili i z žonkaj polskaha aficera Franca Kušala Natallaj Arsieńnievaj, jakaja na toj čas pracavała ŭ vialejskaj «Sialanskaj praŭdzie»: «…Adnaje pryhožaje ranicy, kali ja tolki ŭstavała z łožku, kab iści znoŭ u redakcyju paśla niedaspanaje nočy, u našyja dźviery pastukali ŭzbrojenyja enkavedystyja. Jany ź miejsca abšukali mianie, darma što ja była biez sukienki, i zahadali mnie zaraz ža źbiracca z chłapcami, kudy nie skazali…Paśla pierahladu rečy i paściel aby-jak źviazali ŭ kłumak, i nieŭzabavie my ŭžo stajali ŭ mašynie, jakaja imčała vulicami Vialejki. Šmat takich mašynaŭ možna było pabačyć u hety ściudziony zołki dzień 13-ha krasavika ŭ horadzie! Usich vysłanych zvozili na stancyju j ładavali ŭ daŭžezny tavarovy ciahnik. Usia stancyja była poŭnaja ludziej. Vartaŭniki hrubyja, brutalnyja; spłakanyja, napałochanyja žančyny (ich dy dziaciej było 99%); svajaki j znajomyja, jakija, darma što balšavickija zapałochvańni, prybiehli pravodzić svaich blizkich u dalokuju niaznanuju darohu, usio heta mitusiłasia, pchałasia, kryčeła j płakała. Enkavedoŭcy ščylna abkružyli ciahnik, ale ŭsio-toj i hety z natoŭpu praryvaŭsia, padbiahaŭ da dźviarej vahonaŭ, padavaŭ tuju ci inšuju zabytuju reč, butelku małaka, jašče raz raźvitvaŭsia. Nas — nichto nie pravodziŭ, choć my i jechali ŭ vialikuju darohu, nia majučy pry sabie navat kavałka chleba. Dy ci da chleba tady było?»
Takich departavanych z Zachodniaj Biełarusi było, pavodle źviestak biełaruskaha historyka Chackieviča, kala 120 tysiačaŭ (10 lutaha 1940 h. za adnu ranicu z usich kutkoŭ Zachodniaj Biełarusi było vyvieziena 50 tysiačaŭ čałaviek, 13 krasavika — 24 tys., 29 červienia — 23 tys., 19 červienia 1941 h. — 22 tys.). Heta — biez uliku žaŭnieraŭ Vojska Polskaha, što apynulisia ŭ savieckim pałonie, a tady — pad Katyńniu, u Astaškavie, u Sibiry. Nastupnaja departacyja — «kułakoŭ», bahatych viaskovych haspadaroŭ — była zaplanavanaja na 20-ja dni červienia, ale jaje sarvała vajna.
Abvinavačvańni dla viaźniaŭ turmy byli zbolšaha nadumanyja. Mnoha ludziej aryštoŭvali za pierachod dziaržaŭnaj miažy — saviecka-litoŭskaj ci saviecka-niamieckaj. Saviecka-litoŭskaja była nadumanaj miažoj. U vyniku prychamaci Stalina Vilniu z krajem pieradali Litvie, i kraj akazaŭsia padzielenym napałam, svajaki, što žyli ŭ susiednich vioskach, akazalisia pa roznyja baki miažy. Jašče bolš trahičnaj była sytuacyja z novaj saviecka-niamieckaj miažoj. Niekalki dziasiatkaŭ tysiač žaŭnieraŭ Vojska Polskaha ci apynulisia ŭ niamieckim pałonie, ci prabivalisia z akružeńnia. Tyja, kamu paščaściła źbiehčy z pałonu ci minuć niamieckija blok-pasty, viartalisia na Baćkaŭščynu, u tym liku i Vialejščynu. Ale tut ich čakała žorstkaje rasčaravańnie, usie jany byli aryštavanyja savietčykami i abvinavačanyja ŭ špijanažy na karyść zamiežnych vyviedak.
Baranoŭskuju Hiertrudu, žycharku vioski Pienciali Ašmianskaha rajonu, aryštavali za toje, što jana «viedała pra isnavańnie paŭstanckaj arhanizacyi, što isnavała na terytoryi Ašmianskaha rajonu i staviła zadačy źviaržeńnia ŭzbrojenym šlacham savieckaj ułady i ŭznaŭleńnia polskaj dziaržaŭnaści na terytoryi Zachodniaj Biełarusi, i nie paviedamiła pra heta».
Aryštavanych u turmie katavali. Źvierniemsia da ŭspaminaŭ Edvarda Kołpaka: «U tym časie ŭsie pavychodzili z pakoju, zastaŭsia tolki ja i moj śledčy Kaco. U cełym budynku panavała sucelnaja ciša, bo była ŭžo hłybokaja noč. Kaco adčyniŭ šufladu biuro i vyniaŭ pistalet i humovuju pałku. Duła pistaleta skiravaŭ na mianie i zaroŭ: «Kali nie padpišaš, to zabju ciabie jak sabaku» — ale ja paŭtorna adkazvaju, što nijakaj papiery nie padpišu, možna mianie navat zabić. Zaraz razzłavany Kaco padskočyŭ da mianie i pačaŭ strašna źbivać pałkaj, pakul nie stamiŭsia, potym udaryŭ mianie ŭ patylicu tak, što ja zvaliŭsia nic, a jon dalej biŭ mianie lažačaha botami, biŭ pa žyvacie, tvary, usim ciele, biŭ tak, što złamaŭ nasavuju pieraharodku, potym usieŭsia na mianie i biŭ pałkaj, urešcie kali ja zhubiŭ prytomnaść, jon vyvałak mianie da prybiralni, što znachodziłasia nasuprać pa levy bok kalidora, tam abliŭ mianie chałodnaj vadoj, ja aprytomnieŭ. Kali ja raspluščyŭ vočy, dyk pabačyŭ, što lažu ŭ prybiralni, a Kaco palivaje mianie vadoj. Potym Kaco dapamoh mnie ŭstać i pravioŭ mianie da svajho kabinetu, zahadaŭ mnie siadać u toje samaje kresła i znoŭ pačaŭ mučyć mianie, kab ja padpisaŭ toj niaščasny pratakoł, na što ja adkazvaŭ, što ja nie padpišu, i što jon moža mianie zabić, ale ja nie padpišu. Razzłavaŭšysia na maju stanoŭčuju adpoviedź, padbieh da mianie i pačaŭ bić humovaj pałkaj pa hałavie, tvary, a najčaściej pa nahach, vyšej kaleniaŭ…»
Edvard Kołpak nie adzinkavy, takich byli sotni ŭ Vialejskaj turmie. Tolki što, u adroźnieńnie ad inšych, jon vyžyŭ i paśla zanatavaŭ svaje ŭspaminy, jakija paźniej byli vydadzienyja knihaj.
Zdavałasia, ništo nia spynić stalinskuju miasarubku. Ale spyniła vajna.
Aleh Rajaviec
*Usie hetyja źviestki pryvodziacca pavodle knihi Kšyštafa Papińskaha, Alaksandra Kakuryna i Alaksandra Hurjanava «Daroha śmierci. Evakuacyja savieckich viaźnicaŭ z Kresaŭ Uschodnich II Rečy Paspalitaj u červieni j lipieni 1941 hodu» (na polskaj movie). Varšava. Karta, 1995.
