Druhi Ŭsiebiełaruski kanhres: pad niamieckim kantrolem
Adzin ź mitaŭ biełaruskaj histaryjahrafii — pra značnaść Druhoha Ŭsiebiełaruskaha Kanhresu, pra jahonuju ŭnikalnaść i histaryčnaść tahačasnaha momantu. 27 červienia my adznačym čarhovyja ŭhodki Kanhresu, jaki adbyŭsia ŭ 1944 h. Pierad čarhovym Trecim (a moža Čaćviertym?), što maje adbycca ŭ chutkim časie, našu cikavaść znoŭ pryciahvaje Druhi.
Jahony pratakoł źmiaščajecca ŭ knizie «Druhi Ŭsiebiełaruski Kanhres», jakaja była vydadzienaja ŭ 1954 h. ŭ Miunchienie Biełaruskaj Centralnaj Radaj. Matarjałam, što biespasiarednie raspaviadajuć pra źjezd, papiaredničajuć takija słovy: «Raspačynać vajnu za niezaležnaść na dva franty — suprać balšavikoŭ i niemcaŭ — raŭnaznačna było samahubstvu. Taki krok zrabić było niemahčyma. Balšavikoŭ usie dobra viedali i ź imi zmahalisia, a što da niemcaŭ — dyk byli ŭpeŭnienyja, što zachad źviaža im ruki. U takoj sytuacyi treba było dasiahnuć najbolšaha i pry tym u lehalny sposab.
Padčas ahulnaha adstupleńnia niamieckich armijaŭ z zachadu vytvarylisia abstaviny, jakija davali mahčymaści sklikać ahulnanacyjanalnaje biełaruskaje pradstaŭnictva — Kanhres — dla vyjaŭleńnia voli biełaruskaha narodu ab svaim losie. Z hetaj metaj BCR sklikała 2-hi Ŭsiebiełaruski Kanhres».
Fraza «raspačynać vajnu za niezaležnaść na dva franty» — vielmi ŭdałaja maska, za jakuju lohka schavacca i tym samym rastłumačyć svajo supracoŭnictva ź niemcami.
Što papiaredničała Kanhresu i kamu naležała inicyjatyva jahonaha praviadzieńnia?
21 śniežnia 1943 h. novy haŭlajter Biełarusi Kurt fon Hotberh padpisaŭ zahad pra stvareńnie Biełaruskaj Centralnaj Rady (BCR), maryjanetkavaha ŭradu pad prezydenctvam Radasłava Astroŭskaha, jaki byŭ pryznačany na hetuju pasadu fon Hotberham. Stvareńnie Centralnaj Rady było važnym etapam u biełaruskim nacyjanalnym ruchu, niahledziačy na vyraznuju praniamieckuju nakiravanaść. U Statucie BCR kazałasia:
…2. Biełaruskaja Centralnaja Rada maje zadańnie mabilizavać usie siły biełaruskaha narodu dla źniščeńnia balšavizmu i pryčynicca da kančalnaha vyzvaleńnia biełaruskaha narodu z-pad jarma kryvavaha balšavickaha panavańnia.
3. BCR maje prava i abaviazak składać dziela hetaha niamieckamu kiraŭnictvu ŭsie adpaviednyja i nieabchodnyja prapanovy.
U miežach pastaŭlenych joj zadańniaŭ jana budzie samastojna vyrašać i pravodzić usie nieabchodnyja mierapryjemstvy ŭ halinach sacyjalnaha, kulturnaha i školnaha žyćcia.
Było vyrašana stvaryć 12 adździełaŭ, jakija achoplivali roznyja prajavy žyćcia. Siarod ich: adździeły aśviety, navuki, kultury; adździeł prapahandy i presy; adździeł moładzi; adździeł vieravyznańniaŭ; adździeł sacyjalnaha zabiaśpiečańnia.
BCR dasiahnuła peŭnych pośpiechaŭ u niekatorych halinach hramadzkaha žyćcia: školnictva, kulturnaja i sacyjalnaja sfera… Ale kiraŭnikoŭ BCR niepakoiła najpierš hałoŭnaje pytańnie: ichnaja nielehitymnaść pierad biełaruskim narodam (jany ž byli paklikanyja niemcami!). Dyj sam Astroŭski cudoŭna razumieŭ heta. Tamu, jak zaŭlali biełaruskija nacyjanalnyja dziejačy, Druhi Ŭsiebiełaruski Kanhres musiŭ być sklikany pa prablemie samavyznačeńnia Biełarusi.
Niemcy da apošniaha ciahnuli z adkryćciom źjezdu, bo napačatku dosyć upeŭniena pačuvalisia na Ŭschodnim Froncie, tolki pad kaniec viasny, kali stała zrazumieła, što Čyrvonaje vojska rychtujecca da šyrokamaštabnaha nastupu, było vyrašana ŭ čarhovy raz zhulać ź biełarusami ŭ niezaležnaść. Dazvoł na praviadzieńnie Kanhresu byŭ dadzieny, źjezd pryznačany na 27 červienia 1944 h. (Dzień, kali ŭžo ŭ samym razhary była aperacyja «Bahratyjon»). Na Kanhres źjechałasia 1039 delehataŭ (prynamsi, stolki było zarehistravana mandatnaj kamisijaj). Vybaraŭ na kanhres nichto nie pravodziŭ, a delehatami stanavilisia prosta pradstaŭniki biełaruskaj hramadzkaści, pracaŭniki biełaruskaj administracyi, nastaŭniki biełaruskich škołaŭ, intelihiencyja, vajskoŭcy biełaruskich nacyjanalnych farmavańniaŭ.
Najbolš delehataŭ było ad Miensku i Mienskaj akruhi (201 i 115 adpaviedna), byli delehaty ad usich biełaruskich akruh. Byli pradstaŭniki-biełarusy navat ad Arłoŭščyny, Smalenščyny, Branščyny, a taksama biełarusy Berlina, Łodzi, Vieny, Kionihsberha. Što tyčycca adukacyjnaha cenzu, dyk delehataŭ z vyšejšaj adukacyjaj było 217 čałaviek, ź siaredniaj – 496, ź nižejšaj i pačatkovaj – 326 čałaviek. Nastaŭnikaŭ było siarod delehataŭ 276 čałaviek, ziemlarobaŭ – 245, rabotnikaŭ – 142, słužboŭcaŭ – 234 čałavieki, lekaraŭ – 20, inžyneraŭ – 31, jurystaŭ – 25, žurnalistaŭ – 14, ahranomaŭ – 13, astatnich prafesijaŭ — 34.
Kanhres adčyniŭsia a dziasiataj chvilinie na dziaviatuju ranicy ŭ budynku mienskaha haradzkoha teatru (siońniašni teatar Janki Kupały), raskviečanaha bieł-čyrvona-biełymi ściahami, mienavita tam, dzie prachodziŭ pieršy Ŭsiebiełaruski Kanhres 1917 hodu. Hetaja akaličnaść musiła symbalizavać pierajemnaść.
U 8.10 na trybunu vyjšaŭ prezydent Radasłaŭ Astroŭski, jaki źviarnuŭsia da prysutnych: «Hramadzianie! Druhi Ŭsiebiełaruski Kanhres abviaščajecca adčynienym. Vitaju Vas, delehaty i delehatki, jak pradstaŭnikoŭ biełaruskaha narodu, jakija sabralisia tut, u stalicy Biełarusi, dla vyrašeńnia važnych prablemaŭ budučyni našaha narodu i Baćkaŭščyny!»
Prezydentam Kanhresu byŭ abrany navukoviec Jaŭchim Kipiel, šmathadovy viazień stalinskich lahieraŭ; vice-prezydentami — Ivan Kasiak, namieśnik prezydenta BCR pa Hłybockaj akruzie, i Vasil Rahula, kolišni senatar polskaha parlamentu. Pieršym vystupoŭcam byŭ Jaŭchim Kipiel. Jon u svajoj pramovie adznačyŭ: «My sabralisia ŭ nadzvyčajna adkazny histaryčny mament: pa ŭsim śviecie idzie vajna, vyrašajecca los narodaŭ na doŭhija hady. Biełaruś ciapier nia moža zastavacca biaździejnaj. My musim sami ŭziacca za budaŭnictva svajoj budučyni. Ad našaha imia dazvalajuć sabie havaryć kramloŭskija zapraviły, jakija tam vyznačajuć apiekunoŭ, jakija ŭžo rychtujuć šybienicy našamu narodu. Na našyja ziemli pretendujuć polskija pany. I voś tamu ŭ hety čas my pavinny skazać usiamu śvietu: chto my, i čaho my chočam». Nivodnaha słova suprać niemcaŭ Ja.Kipiel nie skazaŭ.
Dalej išła spravazdača Radasłava Astroŭskaha, jaki painfarmavaŭ pra dasiahnieńni Biełaruskaj Centralnaj Rady za paŭhoda: u školnaj spravie, u halinie kultury. Ale najbolšym dasiahnieńniem Biełaruskaj Centralnaj Rady było stvareńnie pravobrazu biełaruskaha nacyjanalnaha vojska — Biełaruskaj Krajovaj Abarony. Zahad pra stvareńnie BKA pad niamieckim kantrolem byŭ addadzieny Hieneralnym kamisaram Biełarusi Kurtam fon Hotberham 23 lutaha 1944 h. (što, miž inšym, vielmi symbalična). Stvorana było kala 40 bataljonaŭ Krajovaj Abarony ahulnaj kolkaściu kala 27 tys. čałaviek. Praŭda, jany byli drenna zabiaśpiečanyja zbrojaj i amunicyjaj, i niamieckaja administracyja ŭsialak sabatavała stvareńnie bataljonaŭ, bo bajałasia, što biełaruskija žaŭniery paviernuć zbroju suprać niemcaŭ. Ale niahledziačy na heta, stvareńnie BKA, na dumku Astroŭskaha, mieła pazytyŭnaje značeńnie. Pakolki prezydenta BCR niepakoiła taksama ŭłasnaja nielehitymnaść i poŭnaja zaležnaść ad niemcaŭ, pa skančeńni dakładu jon uračysta skłaŭ ź siabie paŭnamoctvy i pieradaŭ dalejšy razhlad spravy Kanhresu.
Ale delehaty Kanhresu vyrašyli, što BCR vykanała svaju zadaču stanoŭča i Radasłaŭ Astroŭski daŭ rady svaim abaviazkam, tamu prapanavali pieraabrać jaho na druhi termin.
«— Chto za hetuju prapanovu? Prašu padniać mandaty.
— Prašu apuścić. Chto suprać?
— Suprać niama!
— Chto ŭstrymaŭsia ad hałasavańnia?
— Takich niama!
— Prapanova pryniataja adnahałosna! (Doŭhatryvajučyja vopleski)
U hety čas delehat ź Vilni dr.Franuk Hryškievič (dyrektar Vilenskaj biełaruskaj himnazii) vyhałasiŭ ź miesca: «Niachaj žyvie sučasny Prezydent Biełaruskaj Centralnaj Rady i budučy dažyvotny Prezydent Biełaruskaj Narodnaj Respubliki — prafesar Radasłaŭ Astroŭski!» (Delehaty adkazvajuć burnaju avacyjaj).
Dalej byli pryvitańni ŭdzielnikam Kanhresu. Adnym z pryvitańniaŭ była telehrama Kurta fon Hotberha: «Vitaju hetym 2-hi Ŭsiebiełaruski Kanhres i vieru, što biełaruski narod rašuča, supolna z narodam niamieckim budzie zmahacca suprać balšavickaj niebiaśpieki za vyzvaleńnie Eŭropy i što jon uzmocnić i addaść dla hetaj mety ŭsie svaje siły. Tady hetaje ciažkaje zmahańnie daść pieramohu, katoraja i biełaruskamu narodu pryniasie ščaślivuju budučyniu».
Druhaja pałova Kanhresu była adviedzienaja pad referaty. Pieršy — mahistra Mikoły Škialonka pra rasiejska-polski hvałt nad biełarusami. Referat vice-prezydenta BCR Škialonka tyčyŭsia adrezku historyi Biełarusi ad Pieršaha Ŭsiebiełaruskaha Kanhresu. Znoŭku, jak i ŭ dakładzie Astroŭskaha, byli akreślenyja hałoŭnyja vorahi biełarusaŭ — palaki i rasiejcy, i hałoŭnyja siabry biełarusaŭ — niemcy. Mikoła Škialonak skončyŭ vystup nastupnymi słovami: «Śmierć balšavickaj Maskvie! My vierym, što hetaja vajna končycca pieramohaju śvietłych siłaŭ nad čornymi, i za heta naš narod zmahajecca pobač inšych eŭrapiejskich narodaŭ. My ćviorda vierym taksama, što na ruinach staroha praŭnaha paradku, jaki prynios narodam Eŭropy, a pieradusim našamu biełaruskamu stolki zła, budzie zbudavany novy mižnarodny paradak, u jakim našaja baćkaŭščyna budzie ŭžo nie abjektam, a subjektam».
Aŭhien Kałubovič u svaim referacie, jaki byŭ pryśviečany vykryćciu złačynnaj palityki balšavickaj Maskvy, śćvierdziŭ: «Adnačasna my śćviardžajem, što ŭsiaki hołas Maskvy ŭ biełaruskich spravach pavinien uvažacca za nia majučy nijakaj praŭnaj siły. Da hetaha kančalnaha razryvu z Maskvoju kličuć nas kości zahublenych joju 1 800 000 najlepšych synoŭ našaha narodu. Da hetaha kličuć nas pralityja reki ślozaŭ i kryvi našaha narodu. Kožnaja kropla hetaj niavinnaj kryvi piakučym ahniom haryć u našych sercach i kliča da pomsty. Hetaha patrabujuć ad nas navat kamieńni ad razburanych balšavikami našych śviatyniaŭ i pomnikaŭ. Niachaj ža pamiać kryvavaha balšavickaha panavańnia ŭ našym krai zaraście pierapałocham i krapivaju. Słava volnaj Biełarusi i jaje hordamu i volnalubnamu narodu». Delehaty Kanhresu na asnovie referataŭ Škialonka i Kałuboviča pryniali rezalucyju:
1. Vyznać pravilnaj i znoŭ paćvierdzić histaryčnuju pastanovu Rady Biełaruskaj Narodnaj Respubliki, jakaja, majučy paŭnamoctvy Pieršaha Ŭsiebiełaruskaha Kanhresu 1917 h., na svaim schodzie 25 sakavika 1918 h. uračystaj 3-j Ustaŭnaj Hramataj vyrašyła ab kančalnym razryvie Biełarusi z Balšavickaju Maskvoju i rasiejskaj dziaržavaj uva ŭsich jaje formach.
2. Paćvierdzić, što Biełaruski narod nikoli nie pryznavaŭ, nie pryznaje ciapier i nikoli nie pryznaje ŭ budučyni za formu svajoj biełaruskaj dziaržaŭnaści nakinienyja jamu maskoŭskimi zachopnikami formy BSSR.
3. Paviedamić usie ŭrady i narody śvietu, što hołas Maskvy i SSSR u biełaruskich spravach nia maje nijakaj praŭnaj siły, a ŭsie tvoranyja Maskvoju nibyta biełaruskija ŭrady nia majuć nijakich praŭnych kampetencyjaŭ, bo nie vyznajucca Biełaruskim narodam.
Tamu ŭsie ŭmovy, ci adnabakovyja pastanovy ŭradaŭ: SSSR, byłoj Polščy i sučasnaha hetak zvanaha emihracyjnaha ŭradu Polščy, jakija datyčać terytoryi Biełarusi i Biełaruskaha narodu i jakija byli zroblenyja raniej abo buduć zroblenyja ŭ budučyni, Druhi Ŭsiebiełaruski Kanhres abviaščaje nia majučymi nijakaj praŭnaj siły, jak nia buduć mieć siły i ŭsialakija inšyja mahčymyja sproby padziełu Biełarusi z boku inšych dziaržavaŭ i narodaŭ.
Adzinym praŭnym pradstaŭnikom Biełaruskaha narodu i jahonaha kraju źjaŭlajecca siahońnia Biełaruskaja Centralnaja Rada z Prezydentam Radasłavam Astroŭskim na čale».
Pa pieršym patrabavańni niamieckaha kiraŭnictva, što znachodziłasia ŭ zali, była pasłanaja pryvitalnaja telehrama Adolfu Hitleru. «Rašučyja» biełaruskija dziejačy ŭ kožnaj pramovie dziačyli niemcam za ščaślivuju sučasnaść. I ni słova ni ŭ adnym dakładzie ni pra źniščanyja biełaruskija vioski, ni pra paŭmiljona zabitych biełaruskich habrejaŭ.
Delehaty bajalisia za svajo žyćcio. Heta zrazumieła. Ale čamu ž raniej nie bajaŭsia pratestavać suprać paleńnia biełaruskich viosak burmistar Miensku Vacłaŭ Ivanoŭski? Nie pabajaŭsia, achviaravaŭ svaim žyćciom. Zajaŭlać ža pra vorahaŭ-palakaŭ i vorahaŭ-rasiejcaŭ pad achovaj niamieckaj zbroi było vielmi lohka. Ale mit pra Druhi Ŭsiebiełaruski Kanhres, pra jahonyja histaryčnyja rašeńni, jahonuju demakratyčnaść, žyvie i pa siońnia.
Našym demakratyčnym siłam varta niekalki razoŭ padumać, pierš čym nazyvać Kanhres, što maje adbycca, spadkajemcam Druhoha Ŭsiebiełaruskaha Kanhresu.
Aleh Hardzijenka
