Z USICH STARON
Horad hierojaŭ
Paśla dzivosnaje pieramohi serbskaje revalucyi paŭstała pytańnie, chto ž jaje zrabiŭ. Burmistar Čačaku, miesta ŭ centry Serbii, ćvierdzić, što mienavita jon splanavaŭ šturm białhradzkaha parlamentu, choć apazycyjny chaŭrus DAS jamu piarečyć. Hetaha čałavieka ŭ spartovym kaściumie, jaki z dapamohaj buldozeraŭ dy bejsbolnych bitaŭ zachapiŭ budynak Skupščyny, kličuć Vielimiram Iličam. Siońnia pra tyja padziei ŭžo pačali zdymać filmy, bałazie kožny krok paŭstancaŭ padrabiazna adlustravany na videastužkach.
…Prysiadzisty čałaviek u spartovym kaściumie nabližajecca da łancuha ŭzbrojenych palicyjantaŭ. Ruki źlohku sahnutyja, hałava ŭcisnutaja miž pleč, byccam jon choča prataranić łancuh uniformaŭ. Ale jon usiaho tolki kaža: “Prybiarecie, kali łaska, furhony z darohi”. Nijakaj reakcyi. “Prybiarecie furhony, — paŭtaraje čałaviek, — a to my sami prybiarem”.
I jany prybrali. Sorak mužčynskich ruk sašturchnuli fury, jakimi na zahad Miłošaviča pieraharadzili trasu Čačak—Białhrad, pad adchon, i karavan rušyŭ dalej. Kala 10 000 čałaviek z Čačaku na lehkavikach, aŭtobusach, hruzavikach, a ź imi vialiki žoŭty transparcior z buldozeram na borcie. Kali šmatkilametrovaja kalona z hudkami prajaždžała cieraź vioski, ludzi naŭzboč darohi plaskali ŭ ładki. Urešcie tryjumfalny ŭjezd u Białhrad.
“My ludzi z Čačaku! My siła!” — halokali jany. Z budynku Skupščyny da ich vyjšli palicyjanty. Tady prysiadzisty čałaviek staŭ u pieršym šerahu i prakryčaŭ “My nia vierniemsia nazad bieź pieramohi!”. Niešta vybuchnuła, i karcinku zaciahnuŭ ślezaciečny haz.
Prysiadzisty čałaviek na videa – Vielimir Ilič, abo Viela. Hety apazycyjny palityk čatyry hady tamu byŭ abrany na burmistra Čačaku. Biasstrašny j mužny čałaviek, jon adkryta zaklikaŭ svaich suhramadzianaŭ da supracivu Miłošaviču, krytykavaŭ padčas kosaŭskaje vajny juhasłaŭskaje vojska i musiŭ chavacca, kab paźbiehnuć źniavoleńnia. 43 dni jon, jak sam krychu patetyčna vykazaŭsia, byŭ “u lasoch”.
Čačak, miesta ŭ 150 kilametrach na poŭdzień ad Białhradu, pasiarod Šumadzii – serca Serbii, byŭ u 40-ch apiryščam četnikaŭ. Pa vajnie Cita navažyŭsia pakazacca tut tolki dvojčy. Miłošavič ža naahuł pryjaždžaŭ tolki raz, u 1992-m, i ŭ jahonuju mašynu z balkonaŭ lacieli jajki j kamieńnie. Na vybarach paru tydniaŭ tamu demakraty atrymali tut 67 z 70 miescaŭ u haradzkoj Skupščynie. Siońnia kažuć, što hety horad staŭ dla Juhasłavii tym, čym dla HDR byŭ Lajpcyh, a dla Polščy — Hdańsk, i z maralnaha punktu hledžańnia jon maje prava nazyvacca novaj stalicaj Serbii.
Toje, što adbyłosia ŭ Białhradzie, nie było spantannym narodnym paŭstańniem. Šturm parlamentu, jaki ŭrešcie skončyŭsia źmienaj ułady, nia byŭ vyklikany eŭfaryjaj momantu. “Mieŭsia plan, — kaža Ilič, — i jaho viedali ŭva ŭsich detalach tolki piać čałaviek — dva palicyjanty z Čačaku, dva palicyjanty elitnaha adździełu ŭ Białhradzie i ja”. Jašče kala sotni asobaŭ viedali pra isnavańnie planu i pra svaje roli ŭ im. Dla šturmu parlamentu była stvorana hrupa z prafesijanałaŭ – desantnikaŭ, čalcoŭ elitnych častak palicyi, karatystaŭ, dziudaistaŭ – ahułam kala 20 čałaviek. Vialikuju rolu adyhrali j veterany minułych vojnaŭ, četniki specyjalnych častak, što byli ŭ Charvatyi. Režym sam vyhadavaŭ sabie vorahaŭ.
“Čatyry miesiacy tamu my naładzili kantakty z hodnymi davieru ludźmi ŭ palicyi i vojsku”. Heta pryniesła plon, i “vysokapastaŭlenyja palicejskija aficery dali ŭ aŭtorak u našaje rasparadžeńnie racyi, kab my mahli prasłuchoŭvać palicejskaje radyjo. I nazvali nam spryjalny čas, kali my pavinny skiravać častku šmattysiačnaj demanstracyi da budynku dziaržaŭnaha TB”. Jak śćviardžaje burmistar Ilič, jany viedali ŭsie zahady MUS, viedali, ci atrymała palicyja zahad stralać.
Za kolki dzion da padziejaŭ ahienty biaśpieki dniavali j načavali pierad jahonym domam, abšukvajučy naviednikaŭ. Urešcie, bačačy pahrozu, jon pierastaŭ načavać doma. “Čas pryśpiešvaŭ, my musili dziejničać, — kaža Ilič. — My byli hatovyja pamierci za spravu. Ale my nie patrabujem za heta ministerskich pasadaŭ. Naš nakaz novamu ŭradu taki: “Rabiecie svaju spravu dobra, a nie, dyk ludzi z Čačaku nazaŭtra ž pryjduć pa vas u Białhrad”. A ludzi ŭ Čačaku žyvuć surjoznyja. Čaho varty chacia b taki fakt: kali białhradcy pačali śviatkavańni, čačakcy sastavili naŭkoł parlamentu aŭtobusy i cełuju noč ścierahli jaho. “Hetyja staličnyja viečna pieratvarajuć revalucyi ŭ dyskateki”, — śmiajucca jany ciapier.
Burmistar rupliva padrychtavaŭ i pravioŭ akcyju. Jašče zranku ŭ čaćvier apazycyja zaniała stancyju retranślacyi dziaržaŭnaha TB RTS na hary Aŭčar, što la Čačaku. Takim čynam rehijanalny kanał TB Čačak zmoh pakazvać marš dziasiatkaŭ tysiač ludziej na Białhrad na bolš jak 40% serbskaje terytoryi. Paśla tyja samyja ludzi zaniali telebačańnie RTS u stalicy. “My padstupali pad jaho ciaham hadziny niedzie ź dziasiatak razoŭ, pakul palicyja ŭrešcie pad kamiennym hradam nie zašyłasia ŭ budynak, a tady ŭ spravu pajšoŭ buldozer”. Demanstranty pryvieźli z saboj z Čačaku 3 hruzaviki z kamianiami.
“Piać demanstrantaŭ byli paranienyja ahniastrelnaj zbrojaj, pakul my razzbroili tady tryccać palicyjantaŭ”. Inšaja hrupa demanstrantaŭ uvarvałasia ŭ redakcyju “Palityki” – samaj masavaj hazety režymu, i praz hadzinu ŭžo vyjšaŭ specvypusk hazety, u jakim taja samaja redakcyja vitała prychod apazycyi da ŭłady.
U centry Čačaku ŭsiudy vidać kułaki – symbali maładziovaj arhanizacyi “Adpor”, namalavanyja na ścienach damoŭ na vyšyni čałaviečaha rostu. Udzielnikaŭ “Adporu” ŭ minułyja miesiacy zatrymlivali i dapytvali tysiačami. U tym samym druku, što siońnia śviatkuje pieramohu apazycyi, jašče niekalki dzion tamu ich nazyvali fašystoŭskimi terarystami. U čas, kali skorana była, zdajecca ŭsia Serbija, a apazycyjnyja partyi byli raskołatyja, tolki “adporaŭcy” pakazvali, što supraciŭleńnie mahčymaje.
“Naturalna, dla hetaha patrabavałasia krychu mužnaści”, — kaža adporaviec Džordže Tałovič, jaki sa svaimi čatyrma piarścionkami na levaj ruce i šmatkroć prakołatymi vušami adrazu kidajecca ŭ vočy ŭ miastečku nakštałt Čačaku. Jon raspaviadaje, jak siarod biełaha dnia zaklejvaŭ kułakami vybarčyja plakaty Miłošaviča, adzin za adnym, uciakajučy ad palicyi zavułkami, kab nia trapić pad administracyjny aryšt. Ci jon hieroj, ci nie?
Hierojaŭ vyznačyć składana, ale zašmat hierojaŭ nie byvaje. Asabliva takich sympatyčnych, jak toj žoŭty buldozer, ź jakim čačakaŭcy pryjechali ŭ Białhrad.
Siarhiej Rak
Revalucyja ŭ serbskim Škłovie
Pažarevac — nievialikaje serbskaje miastečka, dzie ŭsio nievialikaje — damki, kramki... Pa vychodnych siudy na kirmaš źjaždžajucca sialanie, najbolš zvyčajnyja viaskovyja kabiety ŭ halošach, chustkach. Ciomny cień navis nad Pažareŭcam, kali Marka Miłošavič, syn Słabadana, trapiŭ u avaryju i vyrašyŭ, što nia budzie bolš spartovym honščykam. A budzie meram miastečka.
Marku Miłošaviču 27 hadoŭ, jon žanaty i maje syna. Dla siamji Miłošavičaŭ Pažarevac – samy darahi horad u śviecie, bo tut paznajomilisia Markavy baćki — Słabadan i Mira, adhetul jany nakiravalisia ŭ Białhrad, dzie jon staŭ kiravać Serbijaj, a jana zrabiłasia jahonaj niaźmiennaj daradčycaj. Marka nie vyłučaŭsia vialikimi zdolnaściami, i atrymańnie atestatu zaniało ŭ jaho niekalki hadoŭ. Ale dziakujučy baćkam jon atrymaŭ usio — hrošy, zbroju, spartovyja mašyny.
Jahonym pieršym pradpryjemstvam była sietka kramaŭ na juhasłaŭska-vuhorskaj miažy, ale najbolš jon zarabiŭ na ŭvozie cyharetaŭ, kali, dziakujučy handlovym sankcyjam suprać Juhasłavii, prybytak ad takich hiešeftaŭ siahaŭ 1000%. Pieršaj Markavaj investycyjaj u Pažarevacy była dyskateka “Madonna”. Paśla było Radyjo Madonna, videaklub, firma, što pradastaŭlała pasłuhi, źviazanyja ź Internetam, ferma i ŭrešcie, užo paśla NATAŭskich bambavańniaŭ, park adpačynku dla dziaciej — “Bembiłend”. Marka byŭ čalcom naziralnaj rady tamtejšaha banku, tak što prablemaŭ ź finansavańniem nie było — bank apłočvaŭ usie jahonyja pačynańni. A miž tym samo miastečka prosta razvalvałasia — budynki amal pa 20 hadoŭ nie ramantavalisia, adsutničali investycyi. Adzinymi investycyjami byli spravy Miłošaviča-małodšaha. Papaŭsia Pažarevac jak Marka ŭ piekła.
Pakul nie było Marki, u Pažareŭcy było naahuł spakojna, možna skazać, miortva — ludzi z entuzijazmam hałasavali śpiarša za kampartyju, paśla za Serbskuju Sacyjalistyčnuju Partyju svajho ziemlaka Słabadana. Šyrokuju padtrymku mieła j partyja žonki prezydenta — Juhasłaŭskaja Lavica (JUŁ). Ničoha dziŭnaha — da hetych partyjaŭ naležali amal usie dyrektary, staršyni j inšaje načalstva.
Ale nia ŭsim heta padabałasia, ludzi ŭsio bolš rasčaroŭvalisia ŭ iłžyvaj rečaisnaści. Paśla sfalšavańnia ŭładami ŭ 1996 h. vynikaŭ miascovych vybaraŭ ludzi stali dałučacca da stvoranaj studentami radykalnaj arhanizacyi “Adpor” (“Supraciŭ”). Pieršym siabram “Adporu” ŭ Pažareŭcy staŭ Momčyła Velkavič. Pacichu jon staŭ hurtavać vakoł siabie adnadumcaŭ. Było ich u Pažareŭcy spačatku niašmat. Usio pamianiałasia paśla adnaho incydentu.
Marka Miłošavič nie chacieŭ tryvać “Adporu” ŭ “svaim” Pažareŭcy, i jahonyja azbrojenyja siabručki ź Juhasłaŭskaj Lavicy niejak u sakaviku zaciahnuli dvuch maładych adporaŭcaŭ, Velkaviča i jahonaha tavaryša pa “Adpory” Radojku Łukaviča, u kaviarniu “Paso” ŭ centry miastečka, kab zapałochać. Adzin z Markavych “patryjotaŭ” vyciahnuŭ pistalet i nastaviŭ jaho na siabroŭ “Adporu”, a paśla ŭdaryŭ im Momčyłu pa hałavie. Toj pačaŭ baranicca i zabraŭ u adnaho ź juhasłaŭskich kamsamolcaŭ pistalet, adkinuŭšy zbroju dalej ad siabie. Momčyłu Velkaviču ŭdałosia ŭciačy, ale Markavy ludzi schapili Radojku Łukaviča i źbili jaho da straty prytomnaści.
U adkaz na hetaje zdareńnie ŭłady zrabili nastupnuju zajavu dla druku: “Siańnia ŭviečary mieła miesca sproba zabojstva 19-hadovaha dziejača našaje partyi. U jaho stralała hrupa chulihanaŭ z fašystoŭskimi znakami “Adporu”, vajenizavanaj arhanizacyi, sfarmavanaj na ŭzor Hitleriuhiendu”. Velkaviča aryštavali, Łukavič i minak, što ich baraniŭ, trapili ŭ špital. Ale pry tym Momčyłu ž abvinavacili ŭ sprobie zabojstva siabra Juhasłaŭskich Levych Miłana Łaziča pry dapamozie pistaleta. Pieršy miascovy sudździa nie zachacieŭ zasudzić chłopcaŭ, tady jaho prymusili padać u adstaŭku. Druhi pad prymusam padpisaŭ prysud.
Ale nievinavataść chłopcaŭ była ŭsim vidavočnaja – u małym horadzie ŭsie ŭsio viedajuć, dyj śviedkaŭ było niamała. Svaimi pavodzinami Marka nia tolki nikoha nie zapałochaŭ, ale nastroiŭ suprać siabie ŭvieś horad. Za adzin tydzień votčyna Miłošavičaŭ pieratvaryłasia ŭ pastku dla ich.
Palicyja zrabiła ŭsio, kab nie dapuścić u horadzie vialikaj manifestacyi ŭ abaronu siabroŭ “Adporu”. Było aryštavana niekalki dziasiatkaŭ čałaviek, u miastečka nie puścili apazycyjnych lideraŭ ź Białhradu, ale Pažarevac staŭ inšym. Žychary na zaklik siemjaŭ junakoŭ pačali bajkatavać miłošavickija firmy. Z-za adsutnaści klijentaŭ začyniŭsia “Bembiłend”, horš pajšli spravy ŭ piakarni i kramy elektroniki. Praz dva miesiacy źniavolenych musili apraŭdać i vypuścić.
Na vybarach 24 vieraśnia Kaštunica zdabyŭ u miastečku z 30 tysiačami vybarcaŭ na 2,5 tysiačy hałasoŭ bolš za Miłošaviča. Na demanstracyju suprać falšavańnia vynikaŭ vybaraŭ na pažarevacki rynak pryjšło ŭžo 20 000 čałaviek.
Markava žonka razam ź niekatorymi siabrami j svajakami jašče špurlała ŭ demanstrantaŭ jajki i kamieńnie, ale Marka ŭžo bajaŭsia. U supravadžeńni troch achoŭnikaŭ jon naviedaŭ miascovuju siadzibu Demakratyčnaj Apazycyi Serbii i, pabačyŭšy Łukaviča, skazaŭ, što jamu vielmi prykra, što taho źbili i zasudzili.
Kaniec byŭ blizki. Kali ŭ čaćvier natoŭp uziaŭ u abłohu parlament, Marka ŭciok u tajemny bunkier siamji ŭ Črnim Vrchu. Paśla byŭ niaŭdały palot u Kitaj, Maskva… U Pažareŭcy ź jahonaj radyjostancyi i kramy elektroniki vynieśli ŭsio, ale prynamsi nie razmalavali ścieny abraźlivymi nadpisami, jak zrabili białhradcy na ruinach Markavaj kramy parfumy.
Ciapier Momčyła Velkavič i Radojka Łukavič — hieroi Pažareŭca. A sudździa, što vyzvaliŭ Velkaviča — siońnia prosty advakat, ale adzin z samych vysokaapłatnych u Serbii. Maleńki horad śpić spakojna.
Jazapat Zmysła
pavodle Gazety Wyborczej
Pišecie ŭ amerykanski biuleteń
Padobna, što našyja namahańni pa raźvićci biełaruskich dośledaŭ u Paŭnočnaj Amerycy nie zastajucca niezaŭvažanyja. Nieŭzabavie paśla taho jak ja razasłaŭ elektronny list z abviestkaju pra budučy źjezd NAABS (Paŭnočnaamerykanskaj asacyjacyi biełarusaznaŭcaŭ), ja atrymaŭ list ad novaha redaktara biuleteniu AATSEEL — Amerykanskaj asacyjacyi vykładčykaŭ słavianskich i ŭschodnieeŭrapiejskich movaŭ — z pytańniem, ci nie zhadžusia ja vieści ŭ jakaści aŭtara abo redaktara-dapisčyka rehularnuju kalonku pra biełaruskuju movu, kulturu i litaraturu. Pakolki ja naŭrad ci zmahu pisać kalonku ŭ kožny numar (biuleteń vychodzić šeść razoŭ na hod), ja vybraŭ rolu redaktara-dapisčyka. Tamu prašu dasyłać materyjały (karotkija artykuły abo daślednickija natatki, nia bolš za 4–5 staronak praz padvojny intervał) pra lubyja aspekty dośledaŭ biełaruskaje movy, litaratury ci kultury dla nastupnych numaroŭ (listapad, śniežań, luty, krasavik i travień). Redaktar taksama paviedamiŭ, što jany buduć rady drukavać materyjały i pa-biełarusku. Prašu jašče zaciemić, što ŭ kaloncy budzie źmiaščacca infarmacyja pra kanferencyi, publikacyi i h.d., źviazanyja ź Biełarusiaj, tak što pra takija rečy abaviazkova paviedamlajcie mnie, kab źmiaścić abviestku pra ich u biuleteni AATSEEL.
Kurt Vułchajzer, <[email protected]>
