Piataja mova
Švajcaryja – ulubiony prykład apalahietaŭ dźviuchmoŭja. Voś, maŭlaŭ, jakija małajcy hetyja švajcarcy – majuć čatyry movy, a tak pa-siabroŭsku žyvuć! Ale nia ŭsio prosta ŭ hetaj nievialičkaj krainie.
U Švajcaryi i sapraŭdy jość čatyry aficyjnyja movy.
64% švajcarcaŭ, pieravažna na ŭschodzie krainy, razmaŭlajuć na roznych dyjalektach niamieckaj movy. Piataja častka nasielnictva, što žyvie na zachadzie, havoryć pa-francusku. 8% u paŭdniova-ŭschodnich rajonach razmaŭlajuć na italjanskaj movie. I 0,6% — pa-retaramansku – na movie, blizkaj da łaciny.
Kanstytucyja harantuje bolš-mienš roŭny stan usich movaŭ. Ale heta datyčycca tolki adnosinaŭ pamiž dziaržavaj dy hramadzianinam. Švajcarcy byli zadavolenyja, pakul kožnaja hramada mahła ŭžyvać svaju movu doma dy ŭ škole. 25 hadoŭ tamu adkaznyja za adukacyju ŭ kantonach pahadzilisia vykładać druhuju nacyjanalnuju movu, jak minimum, u siaredniaj škole. Ale ŭ bolšaści kantonaŭ sprava dalej nie pajšła, i praz 152 hady mirnaha suisnavańnia švajcarcy nia stali bolšymi palihlotami.
Siońnia na dalahladzie źjaviŭsia novy kankurent švajcarskim movam — anhielščyna pastupova zabłytvaje švajcarskaje hramadztva ŭ svaju sietku. Pryčyna hetaha nia tolki va ŭsiaśvietnaj ekspansii mas-kultury. Švajcarski biznes – adzin z hałoŭnych prapahandystaŭ anhielščyny. Vialikija kampanii nakštałt Swissair karystajucca anhielskaj u pieramovach i ŭ spravavodztvie, a maleńkija firmy sprabujuć pierajmać ichny prykład. Internet taksama spryjaje zanhielščvańniu švajcarcaŭ.
Apytańni pakazvajuć, što švajcarskim školnikam anhielskaja mova padabajecca bolš za jakuju inšuju (paśla rodnaj, viadoma).
Šmatmoŭje sparadžaje dosyć šmat prablemaŭ u halinie adukacyi. Dva tuziny švajcarskich pravincyjaŭ (kantonaŭ) sprabujuć supolna pravieści reformu, jakaja b u vyniku dapamahła kožnamu vučniu avałodać tryma movami. Siarod ich vyłučajecca kanton, u jakim znachodzicca Curych – finansavaja stalica krainy, dzie razmaŭlajuć pieravažna pa-niamiecku. Tam sprabujuć prabić dazvoł na toje, kab dzieci pačynali vyvučać anhielskuju raniej za francuskuju. Usiaho ŭ Švajcaryi 19 niamieckamoŭnych kantonaŭ, i 11 ź ich žadajuć zrabić toje samaje. U inšych kantonach pierakananyja, što druhoj movaju pavinna być adna ź dziaržaŭnych. Pakrysie pačynajucca svarki, jakija razburajuć adzinstva nacyi. Kantony-frankafony iduć uśled za Francyjaj, jakaja adčajna sprabuje abaranić pazycyi rodnaj movy, vyhaniajučy z užytku anhlicyzmy dy ŭvodziačy kvoty na tranślacyju zamiežnych pieśniaŭ u etery. Niamieckamoŭnyja pravincyi, jak i paŭnočny susied Švajcaryi, naadvarot, vyjaŭlajuć sympatyi da anhła-amerykanskaj kultury.
Tak, Rut Drejfius, frankamoŭnaja ministarka zamiežnych spravaŭ Švajcaryi, kaža, što anhielskaja mova “nie pavinna być padobnaj da pavodki”, jakaja patopić bahaćcie movaŭ u krainie. Adnak na minułym tydni jaje kalehi z čatyrochpartyjnaha kabinetu ministraŭ, jaki tolki zredku zajmajecca pytańniami adukacyi, aściarožna adchilili jaje prapanovu stvaryć umovy dla taho, kab kožny vučań moh avałodać tryma movami, dźvie ź jakich – dziaržaŭnyja.
Moŭnaja vajna jašče tolki pačynajecca. Uviesnu parlament budzie abmiarkoŭvać pytańnie, ci varta prymać papraŭku da kanstytucyi, jakaja prymusić vykładać u škołach śpiarša dźvie nacyjanalnyja movy, i tolki potym — anhielskuju.
Idyličnaje švajcarskaje šmatmoŭje – heta mit. Pamylajecca toj, chto dumaje, što kožny paspality švajcarac viedaje čatyry movy. Sakret kvadrylinhvizmu ŭ tym, što isnujuć čatyry Švajcaryi – franka-, niamiecka-, italjana- dy retaramanamoŭnaja. I hałoŭny składnik ichnaha adzinstva, chutčej za ŭsio, nie patryjatyzm, a niežadańnie stracić vielmi vysoki ŭzrovień žyćcia. Sa sprobaŭ paraŭnać Švajcaryju ź Biełarusiaj zastajecca tolki paśmiajacca.
Aleś Kudrycki
