BIBLIJATEKA
Uspaminy adnaho pakaleńnia
A.Katkovič, V.Katkovič-Klentak. Uspaminy. — Biełastok: Biełaruskaje Histaryčnaje Tavarystva, 1999. ISBN 83-909009-9-8
Sumlennyja ŭspaminy čytać ciažka. Darma kažuć, što horšaje zabyvajecca, uspaminajecca lepšaje. U natury bolš-mienš tvorčaj, u taho, chto choča nia tolki ŭspaminać, ale i vykłaści ŭspaminy dla inšych, napierad vychodzić toje, što balić. Tym bolš, kali čałaviek źviedaŭ raźvitańnie z Radzimaj, astroh, katarhu. Uspaminy siaścior Anieli i Veraniki Katkovič — z hetaha šerahu.
Biełaruski ź miastečka Budsłaŭ, jany z taho pakaleńnia, čyja maładość prypała na “polski čas” i niamieckaje ŭładarańnie. Aniela vučyłasia ŭ Vilenskaj biełaruskaj himnazii, paśla skončyła Vilenski ŭniversytet, była ŭ Biełaruskim Studenckim Sajuzie, śpiavała ŭ chory Ryhora Šyrmy. Veranika skončyła “paŭšechnuju” škołu ŭ Budsłavie, a paśla kravieckuju škołu ŭ Łunincy. Prychod savietaŭ u 1939 hodzie spačatku, zdavałasia, nia nios pahrozy. Aniela pracavała nastaŭnicaj biełaruskaj movy ŭ Budsłavie, paśla dyrektarkaj škoły. Veranika słužyła na telehrafie ŭ Kryvičach.
1941 hod źmianiŭ šmat ludzkich losaŭ. Burmistram Miensku staŭ siabra Anieli z BSS Vitaŭt Tumaš, i praź jaho jana atrymała pracu pierakładčycy ŭ haradzkoj upravie. Pierajechała ŭ Miensk i Veranika. Dziakujučy prapanovie doktara Nadziei Abramavaj jana stała na čale arhanizacyi junačak Sajuzu Biełaruskaj Moładzi ŭ Miensku. Z novym prychodam savietaŭ treba było čakać represijaŭ, tamu siostry kinulisia šukać ratunku va ŭciokach. Adrazu paśla vajny jany zdoleli znajści pracu ŭ polskaj vajskovaj misii ŭ Berlinie. Adnak “orhany” ich vyličyli. Anielu i Veraniku departavali ŭ BSSR i zasudzili na 10 hadoŭ katarhi (“ispravitielnych łahieriej”). Volu im pryniesła śmierć tyrana. Paśla viartańnia ŭ rodny Budsłaŭ siostry vyrašyli vyjechać u Polšču. Aniela, dziakujučy starym znajomstvam, zdoleła atrymać pracu pierakładčycy ŭ Ministerstvie zamiežnych spraŭ u Varšavie. Heta byŭ sapraŭdny cud, niemahčymy ŭ SSSR. Aniela pisała ŭspaminy pryblizna ŭ 1967–1973 hh., Veranika — u 1990-ch hadach.
Žanr memuaraŭ jak histaryčnaj krynicy ciažki dla ŭspryniaćcia. Aŭtar nia ŭsio pamiataje, tamu niešta dadaje, niešta prapuskaje naŭmysna. Va ŭsialakim razie, pisańnie ŭspaminaŭ pra stalinskija lahiery, pra svaju dziejnaść u hady vajny nie na baku savieckich partyzanaŭ — heta patrabavała mužnaści. Čas vymahaŭ i aściarožnaści. Mo tamu ŭ memuarach Anieli Katkovič niama pra toje, jak jašče ŭ červieni 1941 h. jaje chacieli aryštavać saviety, a paśla palaki sprabavali vydać jaje niemcam. Niašmat źviestak ab pracy ŭ Mienskaj haradzkoj upravie ŭ hady vajny. Adčuvajecca, što Aniela Katkovič nie chacieła paškodzić ni sabie, ni svaim žyvym jašče siabram. Pra Radasłava Astroŭskaha ŭva ŭspaminach tolki dva radki — što jon byŭ dyrektaram Vilenskaj biełaruskaj himnazii i prezydentam Biełaruskaj Centralnaj Rady. Nie paviedamlena, za što chacieli vyklučyć Anielu z himnazii (“Što ja pieražyła viasnoj, apisać niemahčyma!” — i nie apisana, adno skazana, što zastupiŭsia ksiondz Adam Stankievič). I jašče z toj ža pryčyny: “Mnoha chacieła b napisać pra žyćcio ŭ Miensku, ale pakul što ŭstrymajusia”. Samacenzura, viedama, škodzić memuaram jak krynicy viedaŭ ab minułym, ale dapamahaje zachavać volu. Apošniaje bolš važna. Da taho ž jana dapamahaje zachavać dobryja adnosiny ź siabrami, jakija žyvuć daloka za akijanam i dumki jakich pra knihu dla aŭtara taksama byli nie abyjakavyja.
U hetym sensie ŭspaminy Veraniki Katkovič (pa mužu Klentak) vyhladajuć inakš. I styl u jaje bolš mastacki, žyvy. Zrazumieła, u dzievianostyja hady možna pisać užo amal pra ŭsio, što pamiatajecca i prosicca na papieru. Svabodnaje pavietra 1990-ch, sustreča veteranaŭ SBM u Miensku ŭ 1993 h... Tamu majem najkaštoŭniejšyja źviestki pra mety Sajuzu Biełaruskaj Moładzi, pra dopyty i abvinavačvańni ŭ savieckich “orhanach”, pra paŭstańnie źniavolenych u lahiery ŭ 1954 hodzie (na žal, tolki paŭtary staronki). Kab jašče kolki skazaŭ pra polskaje padpolle ŭ niamieckim Miensku, pra jakoje nieviadoma amal ničoha…
Jašče ŭ 1996 hodzie znoŭ ža ŭ Biełastoku vyjšaŭ z druku zbornik uspaminaŭ biełaruskich dziejačaŭ (“Los adnaho pakaleńnia”), jakim vypała žyć i zmahacca pry niemcach, u tym liku i aktyvista Sajuzu Biełaruskaj Moładzi Janki Žamojcina, pra jakoha pryhadvaje Aniela Katkovič. Hetkim čynam, kniha ŭspaminaŭ Katkovičaŭ — praciah publikatarskaj pracy polskich biełaruskich historykaŭ. Uzrovień publikacyjaŭ značna vyras. Apošniaja kniha maje šmatlikija ilustracyi, źmiastoŭnyja kamentary ź bijahrafičnymi narysami pra vidnych dziejačaŭ biełaruskaha ruchu. Peŭna, nia varta było ŭ kamentarach pra nieznajomych person pisać tyja piać słovaŭ, što jość i ŭ tekście ŭspaminaŭ. A ŭvohule vydańnie stała i dobrym bijahrafičnym daviednikam.
Kniha jašče raz pakazała, jak aščadna staviacca da ludzkoj pamiaci ŭ Polščy, dzie litaralna niekalki staronak tekstu pra minułaje ŭvažajucca za histaryčnuju krynicu, vartuju apublikavańnia. Polšča, možna ličyć, klasyčnaja kraina memuaraŭ. Paraŭnajma z savieckimi memuarami — kštałtu aficyjnaha medala za pryznańnie zasłuh. Biełaruskaja memuarystyka chistajecca pamiž hetymi dźviuma płyniami.
Valery Paźniakoŭ
Novyja knihi, dasłanyja ŭ redakcyju
Spadčyna, 2000, №4
Ad aficyjnaha “Biełaruskaha histaryčnaha časopisu” “Spadčyna” vyhodna adroźnivajecca niezaležnickaj pazycyjaj i drukavańniem “niesavieckich” matarjałaŭ.
Novy numar čacopisu adčyniaje artykuł Piotry Krečaŭskaha “Biełaruś u minułym i sučasnym”, ahlad historyi Biełarusi z akcentam na nacyjanalna-vyzvolny ruch u XX st., jaki ŭpieršyniu vyjšaŭ u Prazie ŭ 1926 h. Hodam raniej častka emihracyjnych biełaruskich dziejačoŭ pavieryła nacyjanał-kamunistam i, admoviŭšysia ad mandataŭ BNR, pierajechała ŭ saviecki Miensk, pryznaŭšy jaho centram biełaruščyny. Piotra Krečaŭski z paplečnikami zastaŭsia ŭ Prazie ŭ ciažkich matarjalnych i palityčnych umovach. Artykuł — heta abhruntavańnie prava na isnavańnie suverennaj Biełarusi biez aryjentacyi na Maskvu ci Varšavu. U stałaj časopisnaj rubrycy “Relihijnaja historyja” varta adznačyć artykuł Uładysłava Zavalniuka “Katalicki kaścioł u Biełarusi”. Heta pieravažna raspovied pra 90-ja hady, strukturu dyjacezijaŭ i dekanataŭ.
Cikavyja ŭspaminy źmieščany pad rubrykaj “Archiŭ Najnoŭšaj Historyi” — Alaksandra Jaceviča (Zmahara) pra adnaho ź lideraŭ biełaruskaj dyjaspary ŭ Francyi Lavona Rydleŭskaha i maładoha biełaruskaha patryjota Janku Filistoviča. Kniha Alaksandra Łukašuka “Viartańnie nacyjanalista” (1997) niavolna zrabiła z maładoha chłopca čałavieka-lehiendu. Uspaminy A.Zmahara — heta pohlad na desant Filistoviča ź inšaha boku, pohlad čałavieka, jaki dobra viedaŭ junaka i byŭ dla jaho starejšym siabram, heta i sproba acenki, ci słušna zrabili tyja, chto pasłaŭ jaho ŭ Biełaruś na viernuju śmierć. Pryciahvaje ŭvahu taksama publikacyja Viačasłava Čamiaryckaha “Danos”. Čytačam prapanujecca tekst zvyčajnaha danosu na biełaruskich litarataraŭ M.Praškoviča, A.Jaskieviča, V.Čamiaryckaha i inšych z abvinavačańniem u nacyjanaliźmie i antysavietyźmie. Viačasłaŭ Čamiarycki ŭ mini-pradmovie piša: “Hety materyjał byŭ kaliści znojdzieny ŭ rabočym stale historyka K.Šabuni, byłoha zahadčyka adździełu Instytutu historyi AN Biełarusi. Aŭtar hetaj dakładnoj zapiski (ci danosu) nieviadomy, adrasat – taksama. Mahčyma, CK KPB ci KHB. Najbolš vierahodny čas składańnia — 1966 h.” Danos akunaje nas u atmasferu brežnieŭskaha zastoju, atmasferu ahulnaj padazronaści, dzie lubaja prajava biełaruskaści mahła słužyć začepkaj dla zvalnieńnia i paźniejšaha nahladu za čałaviekam.
Aleh Hardzijenka
Kraj-Kraj: Dyjaloh na sumiežžy kultur / Pad redakcyjaj A.Ahiejeva j A.Ivanova; Mahiloŭskaja daŭnina: Specyjalny vypusk № 8. — Mahiloŭ: Mahiloŭskaja abłasnaja drukarnia, 2000. — 264 s. — Nakład 700 as. ISBN 985-6568-43-9
U zborniku razhladajecca miesca Biełarusi ŭ kantekście kultur inšych krajoŭ Siaredniaj Eŭropy. Pilnaja ŭvaha addajecca polska-biełaruskim kantaktam. Zbornik vydadzieny pa-biełarusku j pa-polsku. Nakont nabyćcia źviartajciesia na knižnuju vystavu ŭ mienskaj siadzibie TBM.
I.Čyhryn. Lublu viasnu: Vieršy. — Miensk: Biełaruski knihazbor, 2000. — 80 s. — Nakład 200 as. ISBN 985-6318-96-3
A.Smalančuk. Palaki Biełarusi i Litvy ŭ revalucyi 1905–07 hh. — Horadnia: Ratuša, 2000. — 204 s. — Nakład 200 as.
Kniha pryśviečana polskamu ruchu ŭ Biełarusi j Litvie napiaredadni i ŭ časie pieršaje rasiejskaje revalucyi 1905–07 hh. Aŭtar analizuje hramadzka-palityčnuju j kulturnuju čynnaść polskich arhanizacyj, charaktaryzuje asnoŭnyja płyni polskaha ruchu. Razhladajucca polska-biełaruskija j polska-litoŭskija dačynieńni pačatku XX stahodździa. Padrabiaźniej pra knihu čytajcie ŭ recenzii ŭ “NN” (№ 47, 20/CHI–2000 h.).
Je.Lackij: Matieriały k biohrafii / Podhotovka tiekstov i publikacija S.Michalčienko. — Bransk: Vydaviectva Branskaha dziaržaŭnaha pedahahičnaha ŭniversytetu, 2000. — 176 s. — Nakład 100 as. ISBN 5-88543-126-4
U knizie sabrany publicystyčnyja artykuły dy ŭspaminy biełaruskaha j rasiejskaha piśmieńnika dy litaraturaznaŭca, narodžanaha na Mienščynie, Aŭhiena Lackaha (1868–1942), uziatyja z rasiejskich dy eŭrapiejskich archivaŭ. Drukujucca jany pieravažna ŭpieršyniu.
Kalandar nastolny: 2001 hod. — Horadnia: Horadzienskaja abłasnaja ŭzbujnienaja drukarnia, 2000.
Napiaredadni Novaha hodu j novaha tysiačahodździa ŭ kniharniach krainy źjaviłasia kolki biełaruskich kalendaroŭ na nastupny hod. Pradajecca ŭ Domie knihi “Viedy” (st.m. “Kupałaŭskaja”) dy ŭ inšych mienskich kniharniach.
Pravasłaŭnyja śviatyni Biełarusi: Kalandar adryŭny na 2001 h. / Składalnik A.Kułahin. — Miensk: Uradžaj, 2000.
Vidarysy biełaruskich cerkvaŭ štodnia buduć z Vami, kali vy nabudziecie hety kalandar, canoju trochi bolej za 200 r. Pradajecca ŭva ŭsich kniharniach.
Miensk: Kamplekt paštovak / Składalnik I.Zajcaŭ; Fota H.Lichtaroviča. — Miensk: KC “Raj”, 2000.
Dobrym padarunkam Vašym svajakom i siabrom za miažoju mohuć być novyja paštoŭki, što niadaŭna byli vydadzieny ŭ Bieraści dy ŭ Miensku.
Padrychtavaŭ Viktar Muchin
Premija palanafobam i rusafiłam
Navučalny dapamožnik “Historyja Biełarusi ŭ dźviuch častkach” pad redakcyjaj praf.Ja.Novika i H.Marcula, rekamendavany Ministerstvam adukacyi Respubliki Biełarusi dla studentaŭ vyšejšych navučalnych ustanovaŭ, atrymaje dziaržaŭnuju premiju.
Sprava jašče nia stała faktam, ale ŭžo vyrašanaja i budzie abvieščanaja paśla Novaha hodu. Vyrašanaja ŭ lutych sprečkach kamisijaj pa dziaržpremijach, adnym hołasam. Kažuć, što hetym hołasam staŭ hołas sumna viadomaha doktara histaryčnych navuk Pietrykava. Jaki prezydent, takaja j kamisija pa premijach, jakaja kamisija, takija j laŭreaty.
Svaim źjaŭleńniem dapamožnik vyklikaŭ buru abureńnia. Pieršaja častka dapamožnika “Ad staražytnych časoŭ – da lutaha 1917 h.” była padvierhnutaja źniščalnaj krytycy na staronkach “Biełaruskaha Histaryčnaha Ahladu” Hienadziem Sahanovičam i niabožčykam Michasiom Bičom. U joj pa paličkach raskłali ŭsie pamyłki i chiby aŭtaraŭ padručnika, ad jakoha, zdajecca, tak i patychaje zachodnierusizmam. Recenzija H.Sahanoviča, darečy, tak i zvałasia, — “Viartańnie ŭ “Sieviero-Zapadnyj” kraj”.
Dapamožnik Novika j Marcula atrymaŭsia na redkaść palanafobskim i antyzachodnickim. Z raździełu ŭ raździeł aŭtary taŭkuć: usio, što išło z Zachadu, — varožaje, a što z Maskvy ci Pieciarburhu — stanoŭčaje. Praz staronku haniacca katalictva i ŭnijactva jak varožyja i nieprymalnyja dla biełarusa relihii i ŭschvalajecca iścinnaja relihija biełaruskaha narodu — pravasłaŭje.
Dy historykaŭ najbolš aburyła nia heta. Dapamožnik strakacić pamyłkami, niedakładnaściami, niekrytyčnym staŭleńniem da krynicaŭ i śviadomym pierakručvańniem historyi, a mova... Pra movu lepš uvohule nie havaryć. U niekatorych vypadkach dachodzić da absurdu: Hrunvaldzkaj bitvie ŭ toŭstaj taminie adviali tolki 6 radkoŭ tekstu, a Adam Kirkor abvieščany zaciatym palanafiłam.
Historyja XX st. razhladajecca sa starych savieckich padychodaŭ: prynižeńnie roli biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu i ŭschvaleńnie savieckaha ładu žyćcia. Dobra, choć aŭtary jašče krytykujuć stalinski režym i palityčnyja represii. Zatoje ŭ razvale Savieckaha Sajuzu i sacyjalna-ekanamičnym kryzysie, jaki pryjšoŭ u 90-ch, abvinavačvajucca antysacyjalistyčnyja siły (CRU, Mižnarodny Valutny Fond, prychilniki kapitalistyčnaha revanšu). Kali Biełaruś inkarparujuć u Rasieju z kancami, dyk “Historyja Biełarusi ŭ 2-ch častkach” prydasca idealna.
Niepakoj u navukovych kołach taki mocny, što vyliŭsia ŭ adkryty list pratestu suprać prysudžeńnia premii aŭtaram “Dapamožnika”, padpisany navat takimi niezaanhažavanymi navukoŭcami, jak akademiki Viktar Kavalenka, Michaś Kaściuk, Iłaryjon Ihnacienka, i nadrukavany ŭ “Narodnaj voli”.
Zrešty, hety navučalny dapamožnik usio ž vidavočna lepšy, čym sumnaviadomaja “Historyja Biełarusi” Abecadarskaha.
A.H.
