1900 — 2000
Padziei stahodździa
Jakija padziei XX stahodździa vy ŭvažajecie za najvažniejšyja dla Biełarusi i biełaruskaha śvietu? Z takim pytańniem my źviarnulisia da “našaniŭcaŭ” i dziejačoŭ palityki i kultury. Apytańnie, kali padsumavać i systematyzavać adkazy, dało nastupnyja vyniki.
Najvažniejšymi dla našaha śvietu absalutnaja bolšaść apytanych uvažaje padziei 1990–1991 h., dasiahnieńnie Biełarusiaj nacyjanalnaje niezaležnaści ŭ časie raspadu SSSR. U hetym sychodziacca ludzi levych i pravych pierakanańniaŭ, intelihiencyja i čynoŭniki, maładziejšyja i starejšyja.
Na druhim miescy pa kolkaści zhadak — padziei dvuch najbujniejšych eŭrapiejskich kataklizmaŭ. Druhoje i pieršaje suśvietnaje vojnaŭ razam z peryjadam rasiejskaj revalucyi i abviaščeńnia BNR dy BSSR. Ale tutaka acenki razychodziacca.
Niechta ŭvažaje za najvialikšuju padzieju 1939–1945 h. pieramohu Biełarusi ŭ druhoj suśvietnaj vajnie ŭ składzie antyhitleraŭskaj kaalicyi, niechta — uźjadnańnie zachodniaj i ŭschodniaj Biełarusi na pačatku hetaj vajny, dla trecich heta hieapalityčnyja i kulturnyja straty — Biełastoku i asabliva Vilni. Dla inšych taja vajna — sucelnaja trahiedyja, što zabrała kožnaje čaćviertaje ci navat treciaje žyćcio i prymusiła biełarusaŭ kłaści hałovy na ałtar čužych intaresaŭ.
Nieadnaznačna biełarusy aceńvajuć i padziei 1917–1920 h. Lavica ŭvažaje losavyznačalnaju dla Biełarusi kastryčnickuju revalucyju i admaŭlajecca pryznać značnaść abviaščeńnia Biełaruskaj Narodnaj Respubliki — pieršaha hučnaha dziaržaŭnickaha volevyjaŭleńnia biełaruskaha narodu. Častka ludziej, zbolšaha pravych pierakanańniaŭ, bačyć u Biełaruskaj Savieckaj Sacyjalistyčnaj Respublicy, utvoranaj u 1919 h., miortvanarodžanaje dzicia rasiejskaha balšavizmu, što pryniesła krainie adno klasavuju baraćbu, haspadarčyja straty, represii i denacyjanalizacyju. Utvareńnie BSSR dla ich — nijakaja nie padzieja. A dla siaho-taho BSSR była kvazidziaržavaj, što zdoleła nasadzić u masach pačućcio hramadzianskaha nacyjanalizmu, ažyćciaviła, chaj i darahoj canoj, ambitnuju prahramu madernizacyi krainy i zastaniecca ŭ historyi jak peryjad vieličnych trahiedyjaŭ. Trecija ž uvohule ŭvažajuć BSSR załatym viekam biełaruskaha narodu. Dla niekaha jašče hałoŭnym vynikam tych hadoŭ stała strata Biełarusiaj Smalensku, u jakim i była abvieščanaja BSSR, dy traŭmatyčny padzieł kraju pa linii Drysa—Mikaševičy.
Mnohija zhadvajuć Čarnobyl, inšyja maŭčać pra jaho, bo instynktyŭna nia chočuć ułučać u śpis čornyja padziei.
Nia ŭsie nazyvajuć i prychod da ŭłady Alaksandra Łukašenki, padzieju, ź jakoj my žyviem dahetul, niekatoryja, naadvarot, padkreślivali, što heta antypadzieja, ništo. Cieraz sto hadoŭ niechta, mahčyma, nazavie najvažniejšaj padziejaj XXI st. sychod Łukašenki z palityčnaj areny. Choć heta, napeŭna, zaležyć ad taho, kolki pratrymajecca Łukašenka na viaršyni słavy. Cikava, što Łukašenku najbolš nazyvajuć jahonyja niepryjacieli, a nie prychilniki. Kamu jon daŭsia ŭ znaki, tyja i zhadvajuć.
I — niečakana dla redakcyi — padziejaju nazvali i ŭźniknieńnie i vyžyvańnie biełaruskaha druku. Heta naša, biełaruskaja specyfika. Ni ŭkraincy, ni palaki, ni litoŭcy hetkaj padziei nia vyłučyli b. A my — nacyja słova. Słovam pratrymalisia, u słovie, a nie ŭ dziaržaŭnych ci palityčnych utvareńniach uzradzili, vynasili i pierachavali svaju nacyjanalnuju etyku, nacyjanalnuju ideju, nacyjanalnuju maru, nacyjanalnuju volu. Za cara Mikałaja, za kajzera Vilhielma i maršała Piłsudzkaha, za Stalina i Hitlera, za Chruščova i Brežnieva, za Harbačova i Łukašenki — nieśli jaje ŭ słovie. Spačatku byŭ druk. I Słova stałasia Niezaležnaściu. Vartaść jakoj ciapier dla ŭsich ludziej biełaruskaje kultury nieasprečnaja. Choć jaje, Niezaležnaści — sapraŭdnaj, adčuvalnaj, dziejsnaj — jašče treba dasiahnuć. Hetaja meta i była ŭračysta abvieščanaja ŭ 1991 h., kali palityki roznych koleraŭ i dyjapazonaŭ, avanturysty i ramantyki, praviedniki i kruciali razam unieśli ŭ Avalnuju zalu Domu ŭradu — histaryčnuju zalu, jakuju ŭ XXI st. buduć naviedvać školnyja ekskursii — bieł-čyrvona-bieły ściah. Štandar byŭ pieradadzieny im u ruki ludzkim moram, što chvalavałasia na płoščy, jakaja nieŭzabavie atrymaje imia Niezaležnaści. Heta i stała pikam stahodździa.
Akazvajecca, usie my — darosłyja hramadzianie Biełarusi — za niejkija dziesiać hadoŭ stali śviedkami troch padziejaŭ, što nazyvajuć najvažniejšymi ŭ historyi. Kali takija 3657 dzion vyrvucca nastupny raz?
A ź inšaha boku zirnieš – dyk ničoha j nia zdaryłasia takoha za naša stahodździe. Voś za tysiačahodździe – pieršaja carkva, pieršy płuh, pieršaja kniha, pieršaja čyhunka... Heta – tema nastupnaha apytańnia i adnaje z nastupnych «Vostrych Bramaŭ».
Redakcyja
Aleś Ancipienka, filozaf:
Abviaščeńnie BNR.
Naradžeńnie Valancina Akudoviča (samy vybitny biełaruski intelektuał XX st.).
Adnaŭleńnie niezaležnaści Biełarusi.
Rahim Džaliłaŭ, učastkovy inspektar milicyi Frunzenskaha RUUS:
Dla mianie samaja hałoŭnaja padzieja stahodździa adbyłasia 22 lipienia 1987 h. U hety dzień naradziŭsia moj syn. Mahčyma, raście budučy prezydent Biełarusi. Albo — ministar unutranych spravaŭ.
Čarnobylskaja katastrofa. Heta vialikaja trahiedyja dla śvietu, a dla Biełarusi — asabliva. Asabista ja miarkuju, što 70% biełaruskaj terytoryi zabrudžana radyjacyjaj.
Mahu adznačyć jašče adnu, na maju dumku, trahiedyju: raptoŭny raspad SSSR. Mnie zdajecca, što, kali b heta adbyvałasia pastupova, naprykład, ciaham dziesiaci-dvaccaci hadoŭ — mahčyma, my pryjšli b da demakratyi biez asablivaha šoku, ź mienšymi stratami. Mahčyma, žyćcio ź ciaham času stała b lepšym, a ludzi ŭ roznych byłych respublikach mahli b zastavacca bližejšymi adzin da adnaho. Mnie prosta škada hetych 70–80-hadovych starych, u jakich pry kancy žyćcia nie zastałosia nivodnaj nadziei na lepšaje, tolki chvaroby dy amal što žabractva... Mnie vielmi ciažka bačyć hetuju bieznadziejnaść. Moža, vam nie spadabajecca majo asabistaje mierkavańnie, ale zrazumiejcie: ja ŭsio-tki — “dzicia SSSR”.
Paŭluk Kanavalčyk, redaktar hazety “Navinki”:
Samaja hałoŭnaja padzieja stahodździa — Vialikaja Kastryčnickaja sacyjalistyčnaja revalucyja, jakaja pieraviarnuła ŭvieś śviet.
Hienadź Kisialoŭ, litaraturaznaŭca, supracoŭnik Centru imia Franciška Skaryny:
Dumaju, što nia budu aryhinalnym. Samuju vialikuju dla biełaruskaha narodu padzieju paetyčna vyznačyŭ Uładzimier Žyłka ŭ svaich radkach: “Na mapu Eŭropy ŭzyšoŭ biełarus”. Sapraŭdy, paśla praciahłaha histaryčnaha niabytu ŭźniałasia biełaruskaja dziaržava. Biełarusy znoŭ stali dziaržaŭnym narodam. BNR, BSSR, RB — voś vyznačalnyja etapy nabyćcia biełarusami svajoj dziaržaŭnaści. Dumajecca, što praces hety, niahledziačy na ŭsie ciažkaści, niezvarotny.
I jašče adzin vielizarny fakt histaryčnaha značeńnia. U XX st. stvoranaja vydatnaja biełaruskaja nacyjanalnaja litaratura, pradstaŭlenaja najpierš vialikimi imionami Janki Kupały, Jakuba Kołasa, Bahdanoviča, litaratura ŭnikalnaja, čutnaja daloka ŭ śviecie. Heta mahutny padmurak, zaruka dalejšaha isnavańnia nacyi.
Adbylisia vialikija padziei, jakija ciažka navat u poŭnaj miery asensavać. Suśvietnyja vojny, rasiejskija revalucyi, raspad Savieckaha Sajuzu, niebiaśpiečnyja hulni z atamam, vychad čałavieka ŭ kosmas, sucelnaja kamputaryzacyja žyćcia j hlabalizacyja ekanomiki. Adny źjavy zachaplajuć, druhija vyklikajuć hłybokuju tryvohu. Kudy jdzie čałaviectva, ciažka pradkazać.
Anatol Klaščuk, fotamastak:
Abviaščeńnie BNR.
Viartańnie “vypadkam” i skasavańnie niezaležnaści.
Čarnobyl. Adnak heta padzieja, jakaja była, ale jašče nie pieražytaja da kanca, i my jašče nia viedajem, čym jana zavieršycca.
Adradžeńnie “Našaj Nivy”.
Źjaŭleńnie mahčymaści ŭbačyć śviet, zamiežža. Dla narodu, jaki žyŭ “za drotam”, heta padzieja ŭražalnaja.
Mahčyma, pieravydańnie Statutu VKŁ.
Arsień Lis, litaraturaznaŭca:
Stvareńnie nacyjanalnaj presy, u pryvatnaści, hazety “Naša Niva”. Jejnaja rola pakul da kanca nie acenienaja, i kali b nia dzieviać hadoŭ vychadu “NN”, jašče nieviadoma, što było b.
Farmavańnie biełaruskaj supolnaści, praryŭ da niezaležnaści ŭ 1918 h., stanaŭleńnie nacyjanalnaha pobytu, paŭstavańnie, jak kazała intelihiencyja pačatku stahodździa, Biełaruskaha Domu.
BSSR. Apošni čas ja šmat dumaŭ pra heta. Niahledziačy na vialikija straty, u tym liku źniščeńnie intelihiencyi, BSSR adyhrała značnuju rolu ŭ tym, što my nia stali “iścinna ruskimi” albo palakami. I ŭ 20-ja hady, i paźniej. Usio-tki išło nazapašvańnie biełaruskaha intelektualnaha skarbu, jaki pracuje na našu budučyniu.
27 lipienia 1990 h., kali niezaležnaść Biełarusi de-jure była ŭzmocnienaja.
Vieru, što ŭ XX st., pry ŭsich abmiežavańniach, u nas skłałasia vydatnaja litaratura eŭrapiejskaha ŭzroŭniu.
Alaksandar Milinkievič, staršynia abjadnańnia demakratyčnych arhanizacyjaŭ “Ratuša” (Horadnia):
Dla Biełarusi hałoŭnaja padzieja — nabyćcio suverenitetu j niezaležnaści.
U suśvietnym maštabie samaje važnaje dasiahnieńnie minułaha stahodździa — pieramoha demakratyi nad fašystoŭskimi i kamunistyčnymi dyktaturami.
Valeryja Navadvorskaja, lider rasiejskaj partyi “Demakratyčny Sajuz”, uradženka Biełarusi:
U XX st. nie było niezaležnaj Biełarusi, chiba što zusim naprykancy jaho źjaviłasia. Tamu pieršaja najvažniejšaja padzieja — adnaŭleńnie niezaležnaści.
Faktyčna jaje admiena z “uvacareńniem” Łukašenki.
Michaił Chvastoŭ, namieśnik premjer-ministra, ministar zamiežnych spravaŭ Respubliki Biełarusi:
Kali havaryć ab najvažniejšych padziejach XX st., to treba padzialić ich na dźvie hrupy — važniejšyja padziei dla Respubliki Biełarusi i važniejšyja padziei suśvietnaha maštabu.
Kali budziem razhladać važniejšuju dla Biełarusi padzieju, to adnoj z takich padziejaŭ stała abviaščeńnie niezaležnaj Respubliki Biełarusi, jakoje adbyłosia ŭ kancy XX st.
Kali razhladać, što źjaŭlajecca važniejšaj padziejaj XX st. u mižnarodnym kantekście, to, na maju dumku, hetkaj padziejaj źjaŭlajecca pieramoha nad fašyzmam.
Valery Ščukin, deputat Viarchoŭnaha Savietu 13-ha sklikańnia, pravaabaronca:
Z punktu hledžańnia nastupstvaŭ samaja značnaja dla Biełarusi padzieja — avaryja ŭ Čarnobyli. Nieviadoma, kali j čym skončycca jejnaje ŭździejańnie. U Juhasłavii prymianili słabaŭzbahačany ŭran — i ŭžo kolki ludziej pamierła ad raku kryvi! Jaki skandał na ŭvieś śviet! A ŭ nas? Prymianiali j małaŭzbahačany, i vysokaŭzbahačany ŭran; lik pamierłych i chvorych idzie sama mienš na sotni, ale — nijakich skandałaŭ... Miarkuju, nia mienš za pałovu novaha stahodździa my budziem pažynać płady Čarnobylu.
Z palityčnaha punktu hledžańnia najvažniejšaja dla Biełarusi padzieja — viartańnie niezaležnaści. U minułym stahodździ, prynamsi, niezaležnaj Biełarusi dahetul nie było.
Julija Čyhir, palityk:
Abviaščeńnie Biełaruskaj Narodnaj Respubliki.
Strata suverenitetu, baraćba biełarusaŭ za suverenitet i ŭsie padziei, źviazanyja z hetym, abviaščeńnie niezaležnaści Biełarusi.
Viartańnie nacyjanalnych dziaržaŭnych symbalaŭ i ich strata.
Vybary pieršaha prezydenta krainy (choć i niaŭdałyja).
Druhaja suśvietnaja vajna — choć jana zakranuła nia tolki Biełaruś.
