Na ŭsio svoj čas
Dośvied baraćby demakrataŭ z dyktatarami na vybarach u Venesuele, Peru, Juhasłavii
Dźvie hetyja łacinaamerykanskija i bałkanskaja krainy majuć padobny da biełaruskaha dośvied baraćby z dyktatarami-papulistami. I Fuchimory, i Miłošavič, i Čaves pryjšli da ŭłady šlacham vybaraŭ. Dyktatarami jany stali paśla vybaraŭ. Demakratyčnyja siły, jakija sprabavali zmahacca ź imi, davodziačy ludziam vysokija kaštoŭnaści svabodaŭ, doŭha ciarpieli parazu. Tym nia mienš, charyzmatyčnych dyktataraŭ u Peru i Juhasłavii ŭrešcie pieramahli takija ž charyzmatyčnyja i krychu papulisckija demakraty.
1992. Miłošavič — Panič
U 1992 h. pieršy prezydent novaj Juhasłavii piśmieńnik Dobryca Čosič zaprasiŭ na pasadu premjera amerykanskaha biznesmena-miljanera juhasłaŭskaha pachodžańnia, kiraŭnika farmaceŭtyčnaj kampanii ICN Paniča. Dla hetaha navat daviałosia prasić dazvoł u prezydenta ZŠA. Panič pryjechaŭ z kamandaj kansultantaŭ i sprabavaŭ pravieści pieraŭtvareńni, ale achoplenaja kryzysam Serbija cikaviłasia bolš vajennymi padziejami, čym volnym rynkam. Praź niejki čas pamiž prezydentam Sajuznaj Juhasłavii Čosičam i prezydentam Serbii Miłošavičam pačynajecca kanflikt, bo Miłan Panič na čarhovych prezydenckich vybarach u Serbii vysoŭvaje ŭ procivahu Miłošaviču svaju kandydaturu. Jon abiacaje serbam roskvit, šmatmiljardnyja amerykanskija pazyki j hramadzianskija svabody. Adnak vybarcy addajuć uładu Miłošaviču, jaki, hrajučy na patryjatyčnych strunach dušy achoplenaha vajaŭničym nastrojem hramadztva, kazaŭ pra Vialikuju Serbiju j adstojvaŭ pravy serbaŭ u Charvatyi i Bośnii. Miłan Panič paśla parazy źjechaŭ u ZŠA.
Na nastupnych vybarach u 1996—97 h. suprać Miłošaviča vyjšaŭ partyjny blok na čale ź nia mienš papulisckimi za Słabadana Draškavičam i Džyndžyčam i zdoleŭ atrymać uładu ŭ rehijonach.
Kančatkova pieramoh Miłošaviča ŭ 2000 h. były dysydent, centryst Voisłaŭ Kaštunica. Zachodniaja presa ciapier ździŭlajecca padabienstvu stylaŭ kiraŭnictva Miłošaviča i ciapierašniaha juhasłaŭskaha kiraŭnictva. Tamu j pieramahli, što byli padobnyja da Słabadana.
1995. Fuchimory — Peres de Kueljar
U 1990 h. na prezydenckich vybarach u Peru kandydata ad pravicy, viadomaha piśmieńnika Maryja Varhasa Ljosu pieramoh Alberta Fuchimory. Ahranom pavodle adukacyi, jon pačaŭ palityčnuju karjeru za hod da taho, jak staŭ prezydentam, stvaryŭšy svaju partyju “Pieramieny 90” na pustym miescy. Paśla svajho abrańnia Fuchimory raspuściŭ parlament i skasavaŭ Kanstytucyjny sud – maŭlaŭ, va ŭładu trapili terarysty i mafijozi. Narod jaho padtrymaŭ. U 1993 h. była pryniataja novaja Kanstytucyja, što harantavała prezydentu mała nia viečnaje praŭleńnie.
U svoj pieršy prezydencki termin (1990—1995 h.) Fuchimory razhramiŭ lavackija ruchi, pasadziŭšy za kraty kala 3 tysiačaŭ siabraŭ maaisckaj Sendero Luminoso, jakaja doŭhija hady ličyłasia samaj mahutnaj partyzankaj kantynentu, uziaŭ pad svoj kantrol narkabiznes. Vajna z narkotykami viałasia aściarožna z uvahi na toje, što, prosta źniščajučy koku, u takoj krainie, jak Peru, možna lohka źniščyć i narodnuju luboŭ. Tamu rabili inakš — pastupova prymušali viaskoŭcaŭ vyroščvać inšyja kultury. Aficyjnaja statystyka spraŭna pakazvała, što płošča pasievaŭ koki źmienšyłasia da 1995 h. pryblizna ŭtraja, a kraina choć i zastałasia biednaj, ale krychu madernizavałasia, i navat u samyja dalokija vioski była praviedzienaja elektryčnaść i vadapravod. Ludziam zrabiłasia lahčej žyć, i nichto nie zvažaŭ na toje, što najbližejšy Fuchimoraŭ paplečnik, “šery kardynał” Mantesinas, pry dapamozie “eskadronaŭ śmierci” “Kalina” zabiŭ u 1993—94 h. šerah palityčnych apanentaŭ režymu.
Dziakujučy najaŭnym ekanamičnym pośpiecham, papulizmu i kantrolu za ŚMI, na čarhovych vybarach u krasaviku 1995 h. Fuchimory ź lohkaściu pieramoh kandydata ad abjadnanaj apazycyi, byłoha ministra zamiežnych spravaŭ Peru i hiensakratara AAN Peresa de Kueljara, atrymaŭšy 64% (adryŭ ad Kueljara pieravysiŭ 40%). Hałoŭnaj vartaściu Kueljara nazyvali “niaźmienny j nieparušny spakoj”. Słaby arhument suprać miratvorcy j zmahara z narkamafijaj. Kueljar paśla pravału na vybarach paličyŭ za lepšaje pierajechać u Paryž.
U 2001 h. dyktatara zdoleŭ pieramahčy — vykryŭšy vybarčyja falsyfikacyi — Alachandra Taleda, jakoha fuchimoraŭcy nie prymali spačatku da ŭvahi. Indziejec-kiečua ź biednaj siamji, jaki pačynaŭ z čystki abutku, a ŭrešcie zrabiŭsia supracoŭnikam Usiaśvietnaha banku i tolki napiaredadni vybaraŭ stvaryŭ niejkaje padabienstva svajoj partyi. Pierad vybarami jon abjeździŭ ledź nia ŭsie kutočki Peru, bo na ahitacyju inšaha rodu ŭ jaho nie było hrošaj i takim čynam za miesiac padniaŭ svoj rejtynh z 4 da 40%. Nie dapamahło navat toje, što Fuchimory zahadaŭ zadarma vydavać muku j małako tracinie nasielnictva.
1999-2000. Čaves-Kardenas
Paśla niaŭdałaha putču j turmy, Čaves z paplečnikami-vajskoŭcami stvaryŭ u Venesuele dziejazdolnuju masavuju partyju i vyjhraŭ prezydenckija vybary. Heta było niaciažka, bo inšyja partyi skamprametavali siabie karupcyjaj i suviaziami z mafijaj. U Venesuele navat słova “demakrat” peŭny čas hučała jak łajanka. Tamu praŭdaluba-Čavesa, jaki vykryvaŭ “niačesnaść” palityčnych apanentaŭ, bieź pierabolšańniaŭ ličyli nacyjanalnym hierojem.
Prezydent Čaves, šlacham referendumaŭ i stvareńnia Nacyjanalnaj kanstytucyjnaj asamblei, źmianiŭ Kanstytucyju “pad siabie”: padoŭžyŭ termin svaich paŭnamoctvaŭ, a parlament pieratvaryŭ u daradčy orhan. Čaves źbirajecca zastavacca na svajoj pasadzie da 2013 h. – “da poŭnaj pieramohi nad karupcyjaj i halečaj”. Heta hučyć aktualna dla krainy, dzie poŭnaje biespracoŭje achapiła 15%, a častkovaje – 50% nasielnictva.
Vienesuelski prezydent umieje pryvabić da siabie. Jon cytuje Bibliju, tvory dzen-budyzmu, klasyku, lubić paŭtarać, što abuŭ boty ŭpieršyniu tolki 12 hod tamu, lubić nazyvać siabie “synam narodu” dy vinavacić u pahardzie da narodu ŭsich — ad palitykaŭ da katalickich ksiandzoŭ (“ludziej u sutanach, jakimi kiruje djabał”). Čaves admoviŭsia ad prezydenckaha zarobku, jaki składaje 1200 dalaraŭ, pakinuŭšy sabie tolki vajskovuju pensiju, i pieradaŭ srodki na stypendyi dla troch studentaŭ VNU. A jašče jon adnu sa svaich rezydencyjaŭ addaŭ pad škołu.
Narodu heta padabajecca bolš, čym deklaracyi Čavesavaha supiernika Kardenasa pra patrebu “zmahacca suprać aŭtarytaryzmu ciapierašniaha ŭradu, za sapraŭdnyja svabody i praŭdzivuju demakratyju”. A Čaves pierad vybarami paabiacaŭ dać žytło ŭsim karakaskim biazdomnym. I na nastupny dzień paśla pieramohi kamandante na vybarach jany sapraŭdy zasialilisia ŭ 20 tysiač damoŭ, što stajali pustyja, bo ŭ ludziej nie było hrošaj, kab ich kupić. Majučy ŭładu, lohka być dobrym, asabliva kali heta tabie na ruku… Heta sumny fakt.
Inšy fakt uściešvaje bolej: Biełaruś pakul lohka paraŭnoŭvajecca z łacinamerykanskimi i ŭschodnieeŭrapiejskimi režymami. Nie z afrykanskimi pakul.
Siarhiej Rak
