Sfarmavanyja imperyjaj
Aleś Čobat
I
Hałoŭnaja asablivaść biełaruskaj nacyi ŭ tym, što jana farmavałasia nie ŭ klasyčnuju “epochu nacyjanalizmu” XIX st., ale ŭ epochu eŭrapiejskich vojnaŭ i sacyjalnych revalucyjaŭ XX st.
Biełarusy najpierš sacyjalnaja, a nie nacyjanalnaja supolnaść. “Vialikaja vioska”. Łučyć ich nie histaryčny los, nie minułaje i budučaje, ale vyklučna siońniašni dzień. Navat staŭleńnie biełarusaŭ da susiedziaŭ abmiežavanaje siońniašnimi patrebami. Siaredniestatystyčnaha biełarusa mała cikavić susied jak čałaviek; tym bolš inšaja nacyja jak nacyja. Bolš cikavić jaho susiedzki dvor abo inšaja kraina jak miesca mahčymaha zarobku, pazyki albo zdabyčy trafejaŭ. Tamu staŭleńnie biełarusaŭ da rasiejcaŭ i da Rasiei vielmi roznaje: rasiejec heta ŭsiaho tolki čałaviek, bieź jakoha pražyć možna, ale Rasieja — heta ziamla abiacanaja, bo tam takija srodki, resursy, hrošy, tavary i mahčymaści, bieź jakich pražyć nielha. Ni Eŭropa, ni navat Ameryka nie vytrymlivajuć u vačach biełarusa kankurencyi z Rasiejaj — jany nia tak lohka dastupnyja i nie takija nadziejnyja, a ryzyki biełarus nia lubić.
Takaja ščyraja lohika hučyć brydka, a ŭ žyćci vyhladaje jašče horaj, tamu isnuje maskirovačny mit pra toje, što “biełarusy — heta toža ruskija”, “havarat pa-ruski” etc. Nasamreč, ź biełaruskaha punktu hledžańnia, Rasieja — jak biazdonnaja bočka i panski dvor! — musić być, a sami rasiejcy mohuć zusim nia być.
II
Druhaja asablivaść biełaruskaj nacyi ŭ tym, što jana farmavałasia nie ŭ svajoj dziaržavie, ale ŭ Rasiejskaj Imperyi i Savieckim Sajuzie. Farmavałasia na samym pamiežžy Imperyi z pryncypova inšaj kulturaj, z eŭrapiejskaj tradycyjaj u palitycy i haspadarcy, ź inšym pobytam, z polskim, najmacniejšym u Eŭropie katalicyzmam. Polskija elity i sfarmavanaja imi polskaja nacyjanalnaja śviadomaść ličyli Biełaruś nia prosta akupavanymi Rasiejaj ziemlami Rečy Paspalitaj, ale duchoŭna i kulturna polskimi ziemlami.
Adnak, pieramoha “polskaści” na Biełarusi była małavierahodnaj. Sprava ŭ cyvilizacyjnym adryvie. Polšča pierasiahała biełarusaŭ na try-čatyry hałavy, tady jak rasiejcy jak nacyja zusim nas nie pierasiahali, a časam i horš vyhladali. U šmatnacyjanalnaj imperyi biełarusy mieli lepšyja šancy na indyvidualnaje vyžyvańnie i žyćciovy prahres, čym u Polščy, absalutna manalitnaj, ź jaje vyhadavanaj katalickim kaściołam “vyšejšaściu” ŭ paraŭnańni ź inšymi. “Vialikadziaržaŭny rasiejski šavinizm” na ŭzroŭni staličnych kabinetaŭ, zamaskvareckaha kupiectva ci pravincyjnych dzieržymordaŭ byŭ dziciačaj cackaj, postracham na harodzie ŭ paraŭnańni z fanatyzmam miestačkovaj “polskaści”, tym bolej, tut — na Kresach.
III
U vyniku padziełaŭ Rečy Paspalitaj i Vienskaha Kanhresu biełaruskija ziemli ad Buha da vierchniaha Dniapra — mahnateryja i šlachta polskaj kultury i katalickaj viery; miastečki žydoŭskija dy pryhonnaja vioska, unijackaja i častkova pravasłaŭnaja, — apynulisia ŭ składzie Rasiejskaj Imperyi. U adroźnieńnie ad centralnaj Polščy, ź jejnaj šyračeznaj aŭtanomijaj u vyhladzie Carstva Polskaha, Kanstytucyjaj, 100-tysiačnym vojskam, sudova-pravavoj systemaj, nacyjanalnaj aśvietaj, bankam, valutaj i mytnaj miažoj z ułasna Rasiejaj, “histaryčnaja Litva” nie atrymała amal ničoha. Što praŭda, dziejničaŭ Vilenski ŭniversytet, u sudach užyvaŭsia Litoŭski Statut. Imperyja prosta nia viedała, što z tym rabić — nie chapała ni siłaŭ, ni ludziej, ni srodkaŭ. Ziemli ad Buha da Dniapra nie razhladalisia tady ŭ Sankt-Pieciarburhu jak “iskonnorusskije”, Carstva Polskaje było rasiejska-polskaj Unijaj — ź imperataram Alaksandram I u jakaści karala Polščy, jakoha pradstaŭlaŭ u Varšavie namieśnik Kanstancin z symbaličnym harnizonam.
Polskaja palityčnaja dumka razhladała biełaruskija ziemli jak Zabrany Kraj, a restytucyja Rečy Paspalitaj nie ŭjaŭlałasia biez uschodnich miežaŭ 1772 h. ažno pad Smalenskam. Tyja idei vyśpiavali nie ŭ Varšavie, a ŭ Vilni — siarod “filamataŭ” ź “filaretami” pad duchoŭnym ajcoŭstvam Laleviela. Z čaho b u Varšavie kniaziam Patockim i CO razburać Carstva Polskaje?! Kali b Alaksandar I pasłuchaŭ svajho pryjaciela Čartaryjskaha i zrabiŭ z “histaryčnaj Litvy” jašče adnu aŭtanomiju, nie było b ni Laleviela, ni Mickieviča, ni “padcharunžych” 1830-ha.
Nie było b i masavaha macavańnia na Kresach toj štučnaj polščyny, Chraptovičy i Radziviły nie pačali b zahaniać unijataŭ u katalictva. Za dva dziesiacihodździ ŭ Biełarusi źjavilisia dziasiatki novych kaściołaŭ i tysiačy “kaścielnych palakaŭ” pry ich!
Chałop-katalik ničym nia roźniŭsia ad chałopa-ŭnijata ci pravasłaŭnaha. Tolki što chadziŭ užo nie ŭ carkvu, a ŭ kaścioł, razam z panam ci panskim akanomam. Chałopu dla pačatkovaha avansu šmat nia treba.
Navat Listapadaŭskaje Paŭstańnie 1830 h. ničoha nie źmianiła ŭ imperskaj palitycy adnosna “histaryčnaj Litvy”. Trapiła pad represii adno Carstva Polskaje. A na Kresach kaścioł navat uzmacniŭ pazycyi, nabyŭšy, jak začynili Vilenski ŭniversytet, nimb apošniaha abaroncy “polskaści” ŭ Rasiejskaj Imperyi.
Sankt-Pieciarburh nia mieŭ namieru “abrusačvać” “histaryčnuju Litvu”. Imperyja damahałasia, kab “lićviny” słužyli Rasiei “vieraj i praŭdaj”, jak niamieckija barony z-pad Ryhi i Revielu, hruzinskija kniazi ci armianskija kupcy. Planaŭ pra budučyniu Biełarusi nie było nijakich...
IV
Mała što źmianiła i paŭstańnie 1863 h. Prafesar Michał Kajałovič čytaŭ Alaksandru II i jahonamu atačeńniu lekcyi pra “Zapadnuju Rośsiju”. Namaŭlaŭ imperatara abapiercisia na “zapadnorussov” (dziaciej-seminarystaŭ unijackaha pachodžańnia). Hienerał-hubernatar Muraŭjoŭ-“viešalnik” mieŭ prajekty bolš šyrokija: začynić usie katalickija klaštary, usie kaścioły, zbudavanyja paśla 1772 h., a ziamloj z kanfiskavanych polskich majontkaŭ nadzialić byłych pryhonnych chałopaŭ biaz vykupu, dy jašče vyvieści z Kraju vojski (kazakoŭ — nieadkładna), ale za dekadu pierasialić siudy 200 tys. sialanaŭ z centralnaj Rasiei. Kajałovič i Muraŭjoŭ prapanoŭvali zusim roznyja rečy: adzin chacieŭ padarvać “polski element”, padniaŭšy status i adukacyju biełarusaŭ, druhi imknuŭsia vyniščyć tut usio polskaje i kalanizavać “histaryčnuju Litvu”! I vielmi chutka i Kajałovič, i Murajoŭ pajšli ŭ adstaŭku. Polskaje łobi ŭ Sankt-Pieciarburhu było macniejšaje, a Imperyja źbirałasia nie vyniščać tut “polskaść”, a tolki “pryručyć” jaje.
Z 1867 h. była abvieščanaja novaja palityka “zamireńnia sasłoŭjaŭ” — rasiejskaha dvaranstva i polskaj šlachty. Nia dumajučy adnaŭlać “polskaść” (pa-za vuličnaj hvaraj i salonami), hubernatar Patapaŭ za 15 hod zrabiŭ usio, kab vydalić z Kraju ŭsich “muraŭjoŭcaŭ”, razam sa starym Siamaškam, nie dapuścić adkryćcia “rasiejskaha” ŭniversytetu ŭ Połacku (zamiest polskaha ŭ Vilni), nie dapuścić pašyreńnia navat pačatkovaj aśviety pa-rasiejsku! “Patapaŭščyna” była nie samadurstvam, ale kanservacyjaj Siaredniaviečča, bydlizacyjaj Biełarusi. Da 1881 h. “piać biełaruskich huberniaŭ” mieli ŭsie razam mienš škołaŭ, čym adna Smalenskaja, dzie spravy z “narodnaj aśvietaj” taksama išli nie najlepšym čynam.
V
Praktyčna da 80-ch XIX st. rasiejec byŭ dla biełarusa “maskalom”, “pryježdžym”, čynoŭnikam, žandaram i aficeram. Tut nia bačyli ni ziemlarobaŭ-kalanistaŭ, ni miaščanaŭ-ramieśnikaŭ.
Hadoŭ piatnaccać pa skasavańni pryhonu stanovišča ŭ “piaci biełaruskich huberniach” praktyčna nie źmianiałasia. Kraj hibieŭ. “Pany” trymali naturalnuju haspadarku — tak i ciahnułasia panščyna, navat z hajdukami i bizunom. “Carskija” nadzieły źmienšylisia za pakaleńnie z 9—10 ha na adnu haspadarku da 2—3 ha, a šostaja častka “haspadaroŭ” była zusim bieź ziamli. Nie było tut ziamielnaha rynku, nie było i nijakaha rynku. Nie było fabrykaŭ. Tamu pačałosia masavaje “adychodnictva” (da 30—40% z Mahiloŭščyny, navat z zachodniaj Haradzienščyny da 15%) na sezonnyja zarobki ŭ Rasieju, pieravažna na budoŭlu čyhunak, na fabryki ŭ Maskvie i Sankt-Pieciarburhu. U Polščy ž była kankurencyja, tam paznavali “čužych”, tam majstar havaryŭ pa-polsku, tam nie było carkvy.
A ŭ Rasiei biełarus mieŭ tyja samyja vyhody i nievyhody, što i luby prybyš ź niemcaŭ-lutaranaŭ, palakaŭ-katalikoŭ, tataraŭ-musulmanaŭ. U kožnaj Imperyi isnuje peŭnaja “narodnaja talerancyja”, albo abyjakavaść. Jana spraščaje adaptacyju i spryjaje asymilacyi (u monanacyjanalnych monakulturnych krainach z hetym ciažej!). Adno nie razumieŭ tady i nie razumieje ciapier rasiejec: jak heta pravasłaŭny moža być nierasiejcam?! Bo “pravasłaŭny” i “rasiejec” heta adno i toje, a što ty biełarus, to j my tut maskvičy, varoniežcy, jarasłaŭcy i h.d. Praz heta pryščaplałasia błytanina nacyjanalna-moŭnaj i kulturnaj admietnaści z etnahrafična-rehijanalnaj asablivaściu.
Jašče adnym šlacham kantaktaŭ rasiejcaŭ i biełarusaŭ było vojska. Z adnaho boku, demabilizavany “sałdat” byŭ u svajoj vioscy svojeasablivym “rusifikataram”, ź inšaha — mnostva biełarusaŭ ličyła armiejskuju lamku vyhodaj u paraŭnańni z hałotaj u svajoj chacie, imknułasia zastacca ŭ vojsku. U 1914 h. unter-aficeraŭ biełaruskaha pachodžańnia było bolš za ŭkraincaŭ.
VI
Da kanca pryhonu nijakaj “nacyjanalnaj śviadomaści” prosta nie mahło być. Mieć nacyjanalnaść — pryvileja svabodnaha čałavieka. Ale biełarus, pazbaŭleny ŭłasnaj elity, byŭ nia tak svabodny, jak kinuty. I musiŭ samaakreślivacca, nia viedajučy, što takoje ŭvohule nacyja.
Viaskoviec najpierš samaidentyfikujecca praz akreśleńnie sacyjalnaj i rehijanalnaj prynaležnaści. Praz toje, što jość ciapier, tut i pry jaho žyćci. Nijakaj histaryčnaj pamiaci ci histaryčnaj perspektyvy ŭ takim samaakreśleńni niama.
Nacyjanalizm XIX st. paŭstaŭ pry ŭdziele historykaŭ i litarataraŭ. Heta jany ŭbili ŭ hałovy miljonam francuskich vilanaŭ, što tyja niepasrednyja naščadki Karalinhaŭ i Valezy, miljonam niamieckich baŭeraŭ — što tyja naščadki Barbarosaŭ i Hohiencollernaŭ, a miljonam polskich chłopaŭ — što jany spadčyńniki Piastaŭ i Jahielonaŭ. Bo radavitaja arystakratyja ŭ Eŭropie nasamreč zaŭždy była kasmapalityčnaj, “miašanaj”, a “nacyjanalnuju prynaležnaść” mieła na šyi jak słužbu ci abaviazak. A voś krychu nižejšyja klasy hramadztva biez nacyjanalizmu ŭ XIX st. nia vyžyli b! Nacyjanalizm — vynik pramysłovaj revalucyi i źviazanaj ź joj demakratyzacyi. Bo ŭžo nie arystakraty, a plebs vyrašaŭ los dziaržavaŭ...
U Biełarusi, polskaj pravincyi Rasiejskaj imperyi, kankuravali polskaja (macniejšaja adukacyjna-haspadarča) i rasiejskaja (macniejšaja administracyjna-militarna) “racyi stanu”. Biez ułasnaj nacyjanalnaj elity biełarusy ŭ kancy XIX st. mieli nie “nacyjanalnaść”, a admietnaść ad “nie takich, jak jany”. “Tutejšyja” havaryli nie pa-rasiejsku i nie pa-polsku, ale svajoj, “prostaj” movaj. Tak nie havaryli ni ksiondz, ni baciuška, ni pan-šlachcič i ni haspadzin-uradnik.
Takaja sacyjalnaja “nižejšaść” pierad “polskim panem” ci “russkim hospodinom” prosta pravakavała toj “adukacyjny kryvatok” da “prawdziwych polaków” albo “nastojaŝich russkich” — z kanca XIX st. i da našych dzion.
Šaniec biełarusaŭ jak nacyi byŭ u tym, što palaki i Rasieja nie padzielać Biełaruś pa-dobramu, što buduć nia tak prasoŭvać i asymilavać biełarusaŭ, jak nie davać ich prasoŭvać dy asymilavać inšaj nacyi.
VII
Pry Alaksandru III (1881—94) była abvieščanaja “šavinistyčnaja” linija “Rośsija dla russkich!”. Rasieja časova admoviłasia ad aktyŭnaj eŭrapalityki, nia ŭdzielničała ŭ vojnach, ale pieraŭzbroiła i madernizavała armiju i flot, upieršyniu mieła praficyt biudžetu i ćviordy rubiel, pa tempach budaŭnictva čyhunak pierahnała Ameryku etc. Žorstkija administracyjnyja miery abmiežavali samadurstva “novych rasiejcaŭ” — fabrykantaŭ, i nieŭzabavie zarobak fabryčnych rabotnikaŭ pavialičyŭsia ŭ čatyry razy.
Haspadarčy rost vyklikaŭ raźvićcio adukacyi. Užo pierapis 1897 h. pakazaŭ, što ŭ Biełarusi naličvałasia 87% piśmiennych mužčynaŭ i 45% žančynaŭ va ŭzroście da saraka hadoŭ. Seminaryi i sielkahaspadarčyja škoły ŭ Vilni i na pravincyi štohod vypuskali sotniami ahranomaŭ i školnych nastaŭnikaŭ — padrastała svaja, miascovaja intelihiencyja.
Pakolki biełarusy nia mieli staroj, “feŭdalnaj” nacyjanalnaj elity, hety adukacyjny praryŭ spryjaŭ nia stolki farmavańniu nacyi, kolki adychodu “adukavanych tutejšych” da susiedziaŭ. Dzieviać ź dziesiaci biełarusaŭ, staŭšy na pačatak žyćciovaj karjery, zabyvalisia pra Biełaruś biezzvarotna. Adny abaviazki i niebiaśpieku ciahnuła za saboj taja “biełaruskaść”. Ale ŭžo tady palicyja rehularna vykryvała ŭ seminaryjach (Niaśviž, Vilnia etc.) padpolnyja hurtki “biełaruskich nacyjanalistaŭ”. Ich addavali ŭ štrafnyja roty, a vykładčykaŭ za “drenny nahlad” ssyłali ŭ Turkiestan. Amal usie dziejačy BNR 1918—25 h. — byłyja seminarysty: nastaŭniki, aficery i ahranomy. Adukacyja, choć i na “čužoj” movie, heta adukacyja. Šmat adbirajučy na karyść tytulnaj rasiejskaj nacyi, tyja seminaryi i škoły ŭsio ž hadavali nacyjanalnuju intelihiencyju. A kazionščyna i palicejski duch praz naturalny małady pratest tolki pamnažali jaje!
Kapitalizm XIX st. nie sfarmavaŭ tut paŭnavartasnaj nacyi, ale mienavita ŭ kancy XIX st. “biełaruski faktar” upieršyniu ŭ sučasnaj historyi prajaviŭsia ŭ kultury i palitycy. Pierapis 1897 h. upieršyniu zafiksavaŭ biełarusaŭ jak asobnuju častku “tryadzinaha rasiejskaha narodu”. A toje “tryadzinstva” — nasamreč zusim niepatrebnaje caryzmu! — padkinuŭ jamu ŭsio toj ža kolišni “zapadnoruss” prafesar Kajałovič. Heta byŭ pačatak biełaruskaj nacyi. Bo nacyja jość nie tady, kali sama kryčyć pra siabie, ale kali pra jaje... cicha zhadvajuć mocnyja susiedzi.
VIII
Rasiejskaja Imperyja nie mahła, choć heta było całkam lahična i perspektyŭna, padzialić biełarusaŭ z Polščaj. Bo na 1830 i 1863 h. nie było Polščy, byŭ tolki “Priviślenskij Kraj”. Nie z sacyjalistami ž z padpolla imperyja mieła havaryć. Tolki paśla 1905 h., kali ŭ Rasiei źjaviłasia Dziaržaŭnaja Duma, sprabavali zaniacca hetym Dmoŭski i Puryškievič. Tak što pytańnie “z Rasiejaj ci z Polščaj?” upieršyniu było sfarmulavanaje zusim nie biełaruskimi sacyjalistami.
Apošnija, zhurtavanyja ŭ 1905—15 h. vakoł vydaviectva doktara Ivanoŭskaha ŭ Sankt-Pieciarburhu i tydniovika “Naša Niva”, vykazvali kancepcyju aŭtanomii Biełarusi i Litvy z centram u Vilni. U składzie budučaj demakratyčnaj Rasiei. Pra niezaležnaść maŭčali — bo z kim było jaje budavać?! Katastrafična brakavała elity, navat nastaŭnikaŭ i małodšych aficeraŭ.
U 1920 h. kancepcyju aŭtanomii Litvy skarystaje Piłsudzki. U składzie Polščy. Litva musiła składacca z troch kantonaŭ: Litoŭskaha z centram ŭ Koŭnie, polskaha z centram u Vilni i, narešcie, biełaruskaha z centram u Miensku. Aŭtanomny polski kanton u aŭtanomnaj Litvie ŭ składzie Polščy — hałavu možna skrucić. Ale ci mahło być inšaje rašeńnie ŭ toj zabłytanaj nacyjanalna-relihijnaj mazaicy kolišniaha VKŁ? Cikava, što častkova hetyja idei byli realizavanyja. “Biełaruski kanton” zachavaŭsia ŭ vyhladzie BSSR z šaści pavietaŭ ź miljonam žycharoŭ, a ŭžo ŭ składzie Savieckaha Sajuzu vyras na ŭschodzie da ciapierašniaj miažy Respubliki Biełarusi.
Miaža 1921 h. pralahła na zachad ad Miensku, choć balšaviki sami chacieli adstupić na Biarezinu-Dniaproŭskuju. Nichto ŭ palitycy tych časoŭ nie chacieŭ ni biełarusaŭ, ni Biełarusi. Nichto, pa-za Piłsudzkim i Stalinym.
1905—15 h. byli časam najbolšaha pramysłovaha ŭźlotu Rasiejskaj Imperyi. U narodnych mitach da našych dzion mienavita carskaja Rasieja ŭjaŭlałasia biełarusu spakojnym, sytnym i spraviadlivym krajem. I jaho možna zrazumieć, viedajučy, što zdaryłasia dalej.
ICH
1 žniŭnia 1914 h. pačałasia vajna, a viasnoj 15-ha niemcy złamali front rasiejskaj armii i pačałosia jaje adstupleńnie z-pad Varšavy ažno da linii Dźvinsk—Narač—Baranavičy—Pinsk. Pasiarod Biełarusi front prastajaŭ ažno da 1918 h.
Padčas “Vialikaha Adstupleńnia” rasiejskaje kamandavańnie ŭpieršyniu ŭ historyi eŭrapiejskich vojnaŭ sprabavała ŭžyvać taktyku “vypalenaj ziamli” — zabirać z saboj usio cyvilnaje nasielnictva. Pravasłaŭnyja jararchi papiaredzili ŭrad, što rasiejskaja vioska — a mienavita jana musiła ŭtrymlivać “biežancaŭ” — padzielicca tolki z pravasłaŭnymi. Bo ni katalikoŭ, ni žydoŭ jana nikoli nia bačyła. Tamu pad prymusovaje “biežanstva” trapili amal vyklučna pravasłaŭnyja z Haradzienskaj i Vilenskaj huberniaŭ— kala miljona čałaviek! Heta była pieršaja etničnaja čystka ŭ Eŭropie XX st. Rasiejskaja imperyja praz svaju hłupotu spryjała budučaj II Rečy Paspalitaj.
A na rasiejskim baku frontu było da miljona čałaviek na pazycyjach i da 500 tys. u tyłavoj słužbie — zbolšaha vychadcy z centralnaj Rasiei (15-ja Armija, nabranaja ŭ Biełarusi, u 1916 h. trapiła na Rumynski front).
Hetki vajenny pieratrus byŭ by najlepšym srodkam “rusifikacyi”, kali b Rasiejskaja Imperyja ŭ lutym 1917 h., u vyniku “źviaržeńnia caryzmu”, arhanizavanaha pramysłoŭcami, što parazytavali na vajnie, i karumpavanym čynavienstvam, nia lasnułasia. U kancy 1917 h. rasiejski chaos pačali zahrabać pad siabie balšaviki. Darečy, adzinaja rasiejskaja partyja, jakaja nikoli nie zabyvałasia pra šmatnacyjanalnaść Rasiejskaj Imperyi.
(…)
“Nacyjanalnaje pytańnie” z taho času da našych dzion dapiakaje nia tak biełarusaŭ, jak usialakija savieckija i postsavieckija specsłužby. Jaki ź biełarusa nacyjanalist? A voś karjeryst, biurakrat i nachabnik — “ja by takomu v rot palec nie połožił”, jak zaŭvažaje persanaž papularnaha tvoru savieckaj litaratury “Załatoje ciala”.
Denacyjanalizacyja maje try pryčyny: a) cyvilizacyjnuju adstałaść; b) adsutnaść nacyjanalnaj elity; v) “žyćciovy prahres” i hałodny straŭnik. Pieršaja składajecca stahodździami, druhaja vynikaje ź pieršaj, a treciaja — heta svojeasablivy “revanš” za druhuju. Tolki ŭ tym fokus, što nijakaha adradžeńnia hety revanš nie daje. Niešta zusim druhoje vyrastaje z taho revanšu, jak ź pieršaj “Našaj Nivy” i Aktu 25 Sakavika 1918 hodu vyrasła ciapierašniaja Respublika Biełaruś ź jaje colchozum veto i pažyćciovaj prezydenturaj...
CHI
Najbolšy razmach i roskvit “rusifikacyja” nabyła ŭ čas “chruščoŭskaj adlihi”, kali pačałasia industryjalizacyja BSSR. Vioska rušyła ŭ Miensk masava. Viaskova-mienski lud — jak u toj Łacinskaj Amerycy! — vymyśliŭ sabie admysłovuju movu, trasianku.
Siońnia Biełaruś roźnicca ad Rasiei, jak Łacinskaja Ameryka ad Hišpanii. Našyja kreoły nia majuć čaho prapanavać rasiejskaj kultury. Bo imperyja ŭsio lepšaje zaŭždy adbirała i zabirała sama, a tłum ciešyŭ siabie na karnavałach ci “słavianskich bazarach”.
Toj miljon rasiejcaŭ, jaki ciapier žyvie ŭ Biełarusi, pa-viaskovamu kažučy, tolki “pišacca rasiejcami”. Nijakaha mesijanstva niama. Adpaviedna, i nijakaha stereatypu rasiejca ŭ vačach biełarusa niama. Našyja rasiejcy daŭno stutejšylisia.
Pieršy i apošni šaniec pierarabić biełarusaŭ na rasiejcaŭ (pakinuŭšy falklornyja asablivaści, jak pamorskim rybakam ci kubanskim kazakam) Rasiejskaja Imperyja zmarnavała. Toje marnavańnie zaciahnułasia z 1863 pa 1917 h. A kamunizm i Saviecki Sajuz dali biełarusam šaniec jak nacyi sacyjalnaj — i biełarusy vykarystali jaho na ŭsie 120%. Industryjalnaja ž urbanizacyja druhoj pałovy XX st. sfarmavała ŭ Biełarusi tutejšy “saviecki narod”, kreołaŭ, jakija chočuć mieć ad imperyi ŭsio, ale nie davać joj ničoha. A adnoŭlenaj imperyi, Rasiejskaj Federacyi, takija kreoły (jakija, naprykład, nie žadajuć vajavać u Čačenii) bieź nijakaj patreby.
