Vodhuki
Naŭzdahon da pačatku navučalnaha hodu
Vypusk “NN” da 27 žniŭnia z cełaj pałasoj, pryśviečanaj 1 vieraśnia, – pryjemnaja źjava. Nie adzin čytač hazety prypomniŭ svajo 1 vieraśnia, pačatak školna-navučalnaha šlachu. Ja dyk dumkami pieraniośsia ŭ 1 vieraśnia 1935 h., kali daloka-daloka ad Biełarusi pačynaŭ škaleńnie ŭ čužym asiarodździ. Ale ŭspaminy – na paźniej! Zakiniem słova za lemantary. Na Baćkaŭščynie pieršaje znajomstva biełaruskaha vučnia ź “vialikaj knihaj”, “samaj važnaj knihaj” – Biełaruskim Lemantarom – dziela metadalahičnaje niedapracoŭki, niepradumanaści, śpieški planu-vykanańnia, techničnaj nieachajnaści – nie spryjaje zaradžeńniu dy ŭmacavańniu ŭ dziciačaj dušy biełaruskaści, lubovi da svajho. Hetki stan biełaruskaj pedahohiki abumoŭleny našym niedziaržaŭnym, niesamastojnym pałažeńniem. I hetaja maja zaŭvaha, jak kažuć ziemlaki, tolki na marhinesie – bolš detalovaja havorka pra lemantary na emihracyi.
Adzin ź pieršych beeseseraŭskich lemantaroŭ – Biełaruski lemantar aŭtarstva Ściapana Niekraševiča – byŭ nadrukavany ŭ 1922 h. u Berlinie na zamovu Navukova-Litarackaha Adździełu Kamisaryjatu Aśviety BSSR.
Jazep Varonka ŭ ZŠA pry kancy 20-ch zajmaŭsia ź dziećmi ŭ roznych škołach u Čykaha i dla biełaruskich dziaciej układaŭ nievialičkija lemantary, kab padkreślić adroznaść biełaruskaha alfabetu ad rasiejskaha. Hetyja lemantaryki nikoli nie byli vydrukavanyja.
U časie druhoje suśvietnaje vajny ŭ biełaruskich škołach (i sadkach) u Berlinie, Venie, Desaŭ i inšych haradoch Niamieččyny ŭžyvalisia lemantary i čytanki, jakija drukavalisia ŭ Miensku ŭ hadoch 1941–44.
Novy biełaruski lemantar stvarajecca dy vielmi šyroka raspaŭsiudžvajecca pa druhoj suśvietnaj vajnie ŭ Zachodniaj Niamieččynie.
U druku ci raz zaznačałasia, dy aŭtary padkreślivali (V.Paškievič, Ja.Maksimiuk), što adnoj ź vielmi piakučych i važnych prablemaŭ u pavajennaje emihracyi była niastača školnych padručnikaŭ.
Biełaruskich škołaŭ, himnazijaŭ na emihracyi ŭ pavajennym časie było pad dziasiatak, a patrebnych padručnikaŭ nie było. Da honaru biełaruskich nastaŭnikaŭ treba śćvierdzić, što jany, nastaŭniki, tyja ciažkaści chutka i jakasna imknulisia likvidavać, i likvidavali. Adnoj z takich “aperatyŭnych” padziejaŭ u školnictvie na emihracyi było vydańnie Biełaruskaha lemantara Apalonii Radkievič (A.Savionak). Spadarynia Savionak nie była novaja asoba ŭ biełaruskim pačatkovym školnictvie. U 20-ch hadoch jana pracavała dy skłała niekalki navučalnych dapamožnikaŭ u Miensku razam z “Kupalichaj” – Uładziaj Francaŭnaj Łucevič, potym, vykładajučy ŭ roznych škołach BSSR, rychtavała, razam z N.Siŭko, novy lemantar, a, apynuŭšysia na emihracyi ŭ Rehensburhu, ad vieraśnia 1945 h. vykładała ŭ biełaruskaj škole. Bačačy niastaču padručnikaŭ, A.Savionak adrazu ž uziałasia za apracoŭku lemantara. U pracy joj šmat dapamahali A.Mickievič, jaki ŭ tym časie “avaryjnym” tempam apracoŭvaŭ biełaruskija čytanki, a taksama Mikoła Kruhłovič, mastak dy techničny redaktar Eduard Špak – Eduard Šabunia, syn Emili Šabuni, plamieńnik Ivana j Antona Łuckievičaŭ. Lemantar, dosyć ścipły vyhladam, ale metadalahična pradumany i biełaruski, byŭ na praciahu hodu zakončany i ŭ 1946 h. nadrukavany pry dapamozie Biełaruskaha Nacyjanalnaha Kamitetu. Tyraž lemantara byŭ vielmi vialiki, lemantar byŭ razasłany vielmi šyraka. Pa hetym lemantary pravučylisia pakaleńni biełaruskich dziaciej. Lemantar pryjšoŭ i ŭ ZŠA – dzieci, narodžanyja ŭ ZŠA, taksama vučylisia pa lemantary A.Radkievič. U 1961 h. biełaruski lemantar A.Radkievič byŭ pieravydadzieny ajcom M.Łapickim pry dapamozie Parafii Śv.Eŭfrasińni Połackaje ŭ Saŭt-Ryvery.
Biełaruski lemantar, vydaviectva “Zaranka”, a aŭtarstva taksama znanaha biełaruskaha pedahoha Jazepa Hładkaha, byŭ vydadzieny ŭ 1946 h. u biełaruskim lahiery Vatenštet.
Jazep Hładki, taksama ŭ vydaviectvie “Zaranka” ŭ Ńju-Jorku, u 1964 h. vydaŭ Biełaruski lemantar dla škołaŭ i chatniaha navučańnia i łacinkaj (s.5–66), i kirylicaj (s.69–96).
Da kožnaha vydańnia lemantara na emihracyi dałučalisia razraznyja alfabety.
U archivie Biełaruskaha Instytutu navuki j mastactva ŭ Ńju-Jorku jość taksama manuskrypt lemantara Z.Karšaka (Ja.Stankieviča) Kryvicki (biełaruski) lemantar. Regensburg, 1945. 105 s.
Hetulki pra lemantary na emihracyi.
Vitaŭt Kipiel, Ńju-Jork
Welcome again!
Z uvahi na toje, što mabilnaja suviaź užo ciapier aktualnaje pytańnie dla Biełarusi, chacieŭ by vypravić niedakładnaści, dapuščanyja ŭ artykule “Welcome MTS!” (“NN” ad 1 kastryčnika).
Najpierš, terminalohija. Roŭminh (anh. roam- = badziacca, błukać) – mahčymaść karystańnia aparatam, zarehistravanym u adnoj sietcy, na terytoryi dziejańnia inšaj. Naprykład, vy ź biełaruskaj “mabiłaj” znachodziciesia ŭ Abjadnanych Arabskich Emiratach, i taja trubka źvinić, kali vašaja mienskaja babula nabrała zvykły numar. Słovazłučeńnie “ŭnutrysietkavy roŭminh” nia maje sensu.
Abanenty BelCel majuć mahčymaść karystacca roŭminham na terytoryi Polščy, prybałtyjskich krainaŭ, Rasiei, Ukrainy j Baŭharyi. Śćvierdžańnie pra niemahčymaść “karystacca aparatami pa-za miežami krainy” niasłušnaje. Što tyčycca druhoha “minusu” – płaty za ŭvachodnyja zvanki, dyk dla kahości heta niemały plus, bo daje mahčymaść mieć dla svajho “sotavika” haradzki numar, na jaki možna telefanavać ź luboha taksafonu. Da abanentaŭ, jakija nia płaciać za ŭvachodnyja, zvoniš jak u inšy horad, praz vaśmiorku. Padazraju, što balšynia haradzkich abanentaŭ BelCel mienavita z hetaha mierkavańnia j zrabiła svoj vybar.
Naahuł, kankurencyja pamiž Velcom i BelCel padajecca pierabolšanaj. Standart GSM, u jakim pracuje pieršy aperatar, – urbanistyčny, mały radyjus dziejańnia pieradatčykaŭ robić jaho prybytkovym tolki na hustazasielenych terytoryjach. Standart NMT (Nordic Mobile Telephone), u jakim pracuje BelCel, naradziŭsia ŭ Skandynavii, dzie ščylnaść nasielnictva nievysokaja, i značna vyhadniejšy pa-za miestam, bo častata 450 MHz daje mahčymaść nakryvać vialikija terytoryi. A voś u horadzie NMT robicca achviaraj pramysłovych radyjošumoŭ, ad taho jakaść suviazi horšaja za GSM'aŭskuju.
Roźnica ŭ ekanamičnym raźvićci pamiž bujnymi haradami j pravincyjaj padkazvaje, što patencyjnych abanentaŭ GSM razoŭ, mabyć, u 50 bolej. Ale ž i sotnia aperataraŭ hetaha standartu nia zrušyć pazycyjaŭ BelCel tam, dzie biznes vymahaje vyjezdaŭ u pravincyju albo kali sotavaja suviaź vykarystoŭvajecca jak zamiena nieprakładzienamu telefonnamu kabelu (h.zv. stacyjanarny sotavy). Kankurencyju BelCel'u moža skłaści inšy aperatar NMT, i kab taki źjaviŭsia – było b niabłaha dla abanentaŭ. Tady BelCel nie lenavaŭsia b napoŭnicu zabiaśpiečyć svaich karystalnikaŭ usimi mahčymaściami NMT, a jany nia mienšyja, jak u GSM.
Alaksiej Bialajeŭ, Miensk
