Janka-spadar
Dvuchtomnik pracaŭ Janki Stankieviča, jaki niadaŭna pabačyŭ śviet, abudziŭ vialikuju cikavaść da asoby hetaha biełaruskaha movaznaŭcy i da jahonych tvoraŭ. Kniha imkliva prabivajecca ŭ śpis biełaruskich bestseleraŭ: pradaŭcy mienskich kniharniaŭ kažuć, što raspradajecca zbor tvoraŭ vielmi chutka. Redaktar dvuchtomnika Valery Bułhakaŭ zaznačaje, što za try tydni pradałosia kala 300 asobnikaŭ. Adnym ź pieršych pakupnikoŭ knihi, pavodle nieaficyjnaj infarmacyi, byŭ Alaksandar Fiaduta.
Pra Janku Stankieviča raskazvaje navukovy kansultant zboru tvoraŭ Juraś Bušlakoŭ: “Stankievič —maštabnaja fihura ŭ biełaruskim ruchu XX st., symbal i hałoŭny ideolah biełaruskaha moŭnaha puryzmu. Jon pražyŭ 85 hadoŭ i doŭhuju častku svajho žyćcia (hod 60) addaŭ daśledavańniu biełaruskaj movy. Stankieviča možna paraŭnać z takimi vydatnymi dziejačami ŭ historyi stanaŭleńnia litaraturnych movaŭ, jak Josaf Dobraŭski ŭ Čechii ci Vuk Karadžyč u Serbii”.
“NN”: U čym sutnaść Stankievičavaha pohladu na movu?
Ju.B.: Stankievič imknuŭsia “vyvieści ŭ śviet” najdrabniejšyja admiety žyvoj narodnaj movy. Pry mahčymaści vybaru jon addavaŭ pieravahu słovam i kanstrukcyjam, adsutnym u blizkarodnasnych movach. Jon davaŭ šaniec prajavicca ŭ litaraturnym užytku šmatlikim fanetyčnym źjavam, hramatyčnym formam, sotniam słovaŭ, nie zasvojenych biełaruskaj piśmovaj tradycyjaj. Tak, jon adstojvaŭ formy ź ćviordym [ł] pierad sufiksami -c-, -stv- i -k- (kołca, sałca, pałcy, kruciełstva, pryjaciełka, zašpiłka) i krytykavaŭ Taraškieviča za ihnaravańnie ich u “Biełaruskaj hramatycy”. Papaŭniaŭ leksyčny fond movy, prapanujučy varyjanty navat dla najbolš častotnych słovaŭ (pieraz ‘praz', bodka ‘punkt, kropka', žarało ‘krynica', kulok ‘kurtka', supar ‘supiernik', ukulmicca ‘zasiarodzicca' i h.d.).
I ŭsio ž Stankievičaŭ puryzm nielha pryznać za maksymalny. Daśledčyk nia vioŭ, jak purysty vuhorskija, iślandzkija ci iranskija, baraćby z ahulnaŭžyvalnymi internacyjanalizmami, dapuskaŭ i sam uvodziŭ paasobnyja kalki. Kalkujučy, najčaściej braŭ za ŭzor słovy z zachodniesłavianskich movaŭ (tak źjavilisia, da prykładu, samahuk ‘hałosny', suhuk ‘zyčny', paraniec ‘sasiska', dajmo ‘ŭražańnie' i pajmo ‘paniatak').
Za svajo doŭhaje žyćcio Stankievič zdoleŭ sioje-toje pryščapić biełaruskaj movie. Prykładam, jahonymi starańniami normaju novaklasyčnaha pravapisu stała z 1930-ch paznačeńnie miakkaści ŭ prynazoŭnikach na -z pierad miakkimi zyčnymi: ź nieba, biaź miesca, praź jaho. Šmat jakija papularyzavanyja im słovy ŭvajšli ŭ leksyčny fond litaraturnaj movy ŭ mižvajennaj Zachodniaj Biełarusi, užyvalisia rehularna ŭ movie pavajennaj emihracyi, narešcie, apošnija 10—15 hadoŭ pamału zamacoŭvajucca ŭ movie metrapolii (mienšynia, haspadarstva, zadzinočańnie, zaciemka, konadzień, sobski i h.d.).
“NN”: U 30-ja Stankieviča ŭ biełaruskim druku čaściakom nazyvali “Janka-spadar”. Viadoma, što mienavita Stankievič uvioŭ słova spadar u karystańnie...
Ju.B.: Pošuki formy vietłaha zvarotu aktyŭna vialisia ŭ nas u pieršaj tracinie XX st. Byli pan i pani, ale za imi išło “klasavaje” značeńnie. Mahli pretendavać na ŭniversalny status i vaspan z vaspaniaj, i jahomaść abo jahamość, ale nie zajmieli šyrokaj padtrymki. Biaz vyniku zastalisia j sproby eseraŭ universalizavać formy hramadzianin i hramadzianka. Saviety pryładzili byli pad dystancyjny zvarot daŭniaje słova tavaryš — praz heta ŭ BSSR pašyreńnie niejkaj z histaryčnych nacyjanalnych formaŭ stałasia niemahčymaje. U 1920-ja ŭ Zachodniaj Biełarusi była jašče tendencyja ažyŭlać u roli zvarotu słova haspadar. Vacłaŭ Łastoŭski schilaŭsia da haspadara, dapuskajučy, praŭda, pry hetym i formu spadar. Stankievič zrabiŭ adnaznačnuju staŭku na spadara, spadaryniu, spadaryčnu dy spadarstva. Z 1925 h. uziaŭsia jon papularyzavać spadara — apraboŭvaŭ zvarot u pryvatnym listavańni, z tym samym Łastoŭskim. Adnačasna vyvučaŭ fakty ŭžyvańnia zvarotaŭ u starabiełaruskaj movie, sprabavaŭ raźmiežavać značeńni słovaŭ haspadar i spadar.
Zachodniebiełaruskaja publika pieršym časam nie pryniała spadara. Stankievič umieŭ stajać na svaim — tak i nažyŭ sabie mianušku. Maksim Tank prypaminaŭ u “Listkoch kalendara”, jak u 1930-ja hady ŭ Vilni sustrakaŭsia z Stankievičam. U Tankavym tekście taksama jość hetaje “Janka-spadar”… Ale da kanca 1930-ch słova spadar pačało ŭsprymacca ŭ Zachodniaj Biełarusi jak niešta mahčymaje dla ahulnanacyjanalnaha ŭžytku. U 1940-ja ŭ niesavieckaj maŭlenčaj, piśmovaj praktycy spadar, spadarynia, spadarstva prynialisia.
“NN”: U čym jašče značnaść Stankieviča jak filolaha?
Ju.B.: Jon asprečvaŭ kultyvavany ŭ SSSR tezys pra zychodnaje dyjalektavaje adzinstva ŭschodnich słavianaŭ, kazaŭ pra vydzialeńnie biełaruskaj movy biespasiarednie z prasłavianskaje. Kaštoŭnyja jahonyja pracy ź linhvahieahrafii — daśledavańni miežaŭ biełaruskaj moŭnaj prastory. Adnym ź pieršych u XX st. uziaŭsia Stankievič vyvučać movu kitabaŭ — rasšyfravaŭ i adkamentaravaŭ “Al-Kitab” ChVII ct., znojdzieny Ivanam Łuckievičam pablizu Vilni. Stankievič aryhinalna interpretavaŭ našyja antraponimy. “Chryščonyja jmiony vialikalitoŭskija (biełaruskija)” — jaho najvažniejšaja praca ŭ hetaj halinie. Niastomny jon byŭ taksama leksykohraf — pačynaŭ u hetaj dzialancy, dapamahajučy Maksimu Hareckamu rychtavać da druku “Nievialički biełaruska-maskoŭski słoŭnik”. A jak nie skazać, što Stankievič — najpatrabavalniejšy analityk ajčynnaj movatvorčaści XX st.: nadzvyčaj cikavaja, prykładam, jahonaja recenzija na hramatyku Taraškieviča.
Pavodle maich padlikaŭ, jon — aŭtar kala 40 knižnych vydańniaŭ i zvyš 100 artykułaŭ. Umovy, u jakich Stankieviču daviałosia žyć i pracavać, najčaściej skiroŭvali jaho na papularyzacyjnuju darohu. Najvažniejšaje było — papularyzavać biełaruski materyjał. I jon rabiŭ heta ŭtrapiona.
“NN”: Jakim čynam išła taja papularyzacyja?
Ju.B.: Praz artykuły ŭ hazetach, praz dastupnyja i škalaru, i rabotniku, vydavanyja časta za svaje hrošy brašurki, praz “zborki dziela čyścini biełaruskaje movy”, jakija Stankievič vioŭ u 1930-ch u Vilni, a ŭ 1950-ch — u Ńju-Jorku.
U 1918 h. na bačynach vilenskaha “Homanu” jon zaklikaŭ suajčyńnikaŭ kultyvavać biełaruskija formy taponimaŭ, hidronimaŭ, pisać Miensk, Horadnia, Słucak, Nioman, unikajučy formaŭ kalanijalnaha času. Kab nie Stankievič, niaviedama, kolki b jašče trymaŭsia Minsk u tahačasnych biełaruskich vydańniach…
Papularyzacyjnaja Stankievičava praktyka praciahvałasia i ŭ časopisie “Rodnaja mova”, jaki vydavaŭsia ŭ 1930—31 h. u Vilni. Heta było pieršaje biełaruskaje specyjalizavanaje movaznaŭčaje vydańnie, aŭtarski prajekt Janki Stankieviča. Aŭtar žmieniami padavaŭ u časopisnym “Słoŭničku” śviežyja słovy, abhruntoŭvaŭ ich pravy na šyrejšy ŭžytak.
U emihracyjnuju paru dobruju mahčymaść papularyzavać novyja formy j słovy Stankievič mieŭ dziakujučy “Kutku movy” ŭ miunchienskim tydnioviku “Baćkaŭščyna”. Janku spryjaŭ jahony plamieńnik Stanisłaŭ Stankievič, redaktar “Baćkaŭščyny”.
“NN”: Jak na emihracyi ŭsprymałasia movatvorčaja dziejnaść Stankieviča?
Ju.B.: Pa-roznamu. U jaho byli jak adkrytyja prychilniki, tak i niepryjacieli. Niaredka jamu piarečyli, byli vypadki, kali paprostu ihnaravali, jon ža vioŭ spravu svajho žyćcia tak, jak ličyŭ heta patrebnym. U 1970-m, majučy pad 80 hadoŭ, kinuŭ klič ab stvareńni na emihracyi movaznaŭčaha časopisu. Klič zastaŭsia biez adkazu. A praz try hady paśla hetaha Stankievič sam viarnuŭ da žyćcia vydavanuju ŭ 50-ch “Viedu” — kab byŭ-taki časopis pra movu. Palemizavali ź im publična Jurka Vićbič, Masiej Siadnioŭ, Leanid Halak. Daloka nie zaŭsiody salidaryzavaŭsia z Stankievičam Anton Adamovič, choć movatvorčyja kancepcyi ichnyja byli vielmi blizkija. Vitaŭt Kipiel u knizie “Biełarusy ŭ ZŠA” pryznaŭ, što jany abodva, Stankievič i Adamovič, zrabili najbolšy ŭpłyŭ na ŭstanaŭleńnie normaŭ movy emihracyjnaha druku. Prykmietnaja ŭvaha była i z boku ŭkraincaŭ. Stankieviča nia raz recenzavaŭ prafesar Pancielajmon Kavaloŭ. Zrabiŭ navat ahlad vydadzienaha ŭ Rehiensburzie ŭ 1947 h. “Padručnika kryvickaje (biełaruskaje) movy”. U tym padručniku — rehlamentavanyja Stankievičam normy pavodle stanu na 1947 h.
“NN”: A čym admietny jahony pierakład Śviatoha Piśma?
Ju.B.: Stankievičava “Śviataja Bibla” — pieršy poŭny biełaruski tekst Biblii ŭ XX st., pierakładzieny im razam z pastaram Masiejem Hitlinam. U tekście vielmi aktyŭna vykarystanaja starabiełaruskaja i rehijanalnaja leksyka. Najpierš za leksyku i krytykavali pierakład u emihracyjnym hramadztvie. Asabliva hnieŭna — archimandryt Leŭ Haroška. Zatoje, kažuć, Stankievičavu “Biblu” lubiŭ Uładzimier Karatkievič: jaho jakraz ciešyli tyja admietnyja biełaruskija formy.
Razmaŭlaŭ Adam Voršyč
