Prajekt zachopu nieabmiežavanaj ułady
Praciah. Pačatak u № 22, 24, 25.
“Kali łaska, nie abvinavačvajcie mianie i biełaruski narod va ŭtrymanstvie j isnavańni za vaš košt. Vy pytajecie, u kolki abydziecca hetaje abjadnańnie? Kolki Rasiei daviadziecca zapłacić za sajuz? Jana zarobić na im try miljardy dalaraŭ u hod. Voś kolki hety sajuz budzie kaštavać Rasiei”, — kazaŭ Łukašenka. Zrabiłasia jasna, što jahony “saviecki kanservatyzm” byŭ dziejsnym instrumentam dla dasiahnieńnia palityčnych metaŭ nia tolki ŭ miežach Biełarusi. Bo, tolki apelujučy da SSSR, možna było abhruntavać tearetyčnuju roŭnaść Rasiei j Biełarusi jak suzasnavalnic abjadnanaj dziaržavy i apraŭdać šyroki ŭdzieł biełaruskaha prezydenta ŭ rasiejskaj palitycy. Ciažka skazać, čamu Łukašenka źmianiŭ idealahičny lejtmatyŭ svajoj dziejnaści — admoviŭsia ad kancepcyi Vialikaj Rasiei na karyść sumiesi biełaruskaha nacyjanalizmu z “savieckim kanservatyzmam”. Ale ŭ vyniku Łukašenkaŭ varyjant sajuzu byŭ pryciahalny tolki dla antyjelcynskaj apazycyi, što pavialičvała žadańnie prychilnikaŭ “cara Barysa” puścić intehracyjny ciahnik pad adchon. Praciŭniki intehracyi pieravažali ŭ toj čas jak va ŭradzie Rasiei, tak i siarod tych, chto vyznačaŭ infarmacyjnuju palityku ŚMI. Prałukašenkaŭski lahier mieŭ niemałuju vahu ŭ vybarnych orhanach ułady, ale ich realny ŭpłyŭ u postkamunistyčnaj Rasiei byŭ nieparaŭnalny z mahutnaściu aljansu ŭradoŭcaŭ i aliharchaŭ, jaki skłaŭsia vakoł Jelcyna.
Jak vidać z tablicy, u lik prychilnikaŭ intehracyi ŭvachodzili bolš upłyvovyja “publičnyja palityki”, tady jak siarod praciŭnikaŭ daminavali tyja, chto mieŭ prava prymać rašeńni ŭ jelcynskaj administracyi.
Adnak vyhladała małaimaviernym, što rasiejcy buduć viečna naviazvać Biełarusi “ŭschodniehiermanski” varyjant uźjadnańnia. Suprać prostaha pahłynańnia Biełarusi Rasiejaj razam z Łukašenkam vystupiła nia tolki balšynia namenklatury, dla jakoj likvidacyja suverenitetu krainy aznačała panižeńnie statusu da ŭzroŭniu rasiejskaj pravincyjnaj biurakratyi, ale i, niespadziavana dla rasiejcaŭ, pieravažnaja častka biełaruskaha hramadztva. Zusim užo niečakanym dla ich było toje, što, niahledziačy na daminavańnie temy intehracyi ŭ biełaruskaj palitycy padčas Łukašenkavaha kiravańnia i navat da jaho, papularnaść hetaje idei siarod biełarusaŭ pieražyła adčuvalny spad. Što praŭda, jon nia byŭ niezvarotny j nia vyklikaŭ usplosku biełaruskaha nacyjanalizmu. Naahuł, prychilniki sajuzu pamiž dźviuma krainami byli zaŭsiody, ale ŭ vieraśni 1998 h. nienadoŭha ŭziali vierch adepty poŭnaj samastojnaści. Pry hetym ich kolkaść była amal utraja bolšaj, čymsia ŭ časy Kiebiča i Šuškieviča, a lik tych, chto byŭ hatovy padtrymać abjadnańnie, jakoje b całkam likvidavała biełaruskuju dziaržaŭnaść, rezka ŭpaŭ.
Hetyja źmieny hramadzkaj dumki śviedčyli ab pašyreńni praniezaležnickich nastrojaŭ i ab tym, što zdabyćcio Biełarusiaj niezaležnaści nie prajšło marna dla vialikaj častki biełaruskaha hramadztva. Asabliva kali ŭličyć, što niezaležnaść aktyŭna padtrymała maładoje postsavieckaje pakaleńnie. Niežadańnie jadnacca z Rasiejaj uzrastała štorazu, kali stanovišča tam paharšaŭ ekanamičny abo vajenny kryzys. Upieršyniu heta zdaryłasia paśla pieršaj čačenskaj vajny, druhoj nahodaj staŭsia žnivieński finansavy kryzys 1998 h., treciaj — uznaŭleńnie vajny na Kaŭkazie ŭ žniŭni 1999-ha. Zatoje papularnaść idei abjadnańnia vyrastała padčas nataŭskaj kampanii ŭ Kosavie (paspryjała aficyjnaja antyzachodniaja prapahanda) i paśla pieramohi Pucina na prezydenckich vybarach, jakuju šmat chto i ŭ adnoj, i ŭ druhoj dziaržavie źviazaŭ z pačatkam ažyŭleńnia rasiejskaj ekanomiki. Hetyja pieraturbacyi pastavili Łukašenku pierad nialohkim vybaram. Rasiejskija kryzysy davali jamu mahčymaść prademanstravać hramadztvu pieravahi svajoj unutranaj palityki, procistaŭlajučy “biełaruski paradak” “rasiejskamu chaosu”, ale zališniaja krytyka ŭschodniaha susieda asłabiła b entuzijazm vakoł jahonaha intehracyjnaha prajektu. Ź inšaha boku, padtrymka idei sajuzu ŭzmacniłasia b sa źjaŭleńniem novaha lidera, što ŭsprymaŭsia jak alternatyva nia tolki Jelcynu, ale i samomu Łukašenku.
Masy pa-raniejšamu padtrymlivali ideju “sajuzu dźviuch niezaležnych dziaržavaŭ”, jakaja lehitymizavała adnačasovaje Łukašenkava imknieńnie i da “poŭnaha abjadnańnia”, i da “poŭnaj niezaležnaści”. Supiarečnaść miž hetymi žadańniami moža być patłumačanaja dźviuma pryčynami. Z adnaho boku, chaciełasia “złavić chalavu”: šmat chto ŭ Biełarusi razhladaŭ sajuz jak mahčymaść padvysić žyćciovy ŭzrovień za košt ilhotnych cenaŭ na rasiejskuju naftu dy haz, nia płaciačy za heta adpraŭkaj navabrancaŭ u Čačeniju. Ź inšaha boku, vialikaja častka hramadztva bačyła ŭ intehracyi ruch da adnaŭleńnia kolišniaha SSSR, niachaj i va ŭciatym vyhladzie. Restaŭracyja elementaŭ savieckaj historyi j ekanomiki dapamahała Łukašenku padtrymlivać pierakananaść, što suverenitet i sajuz — całkam sumiaščalnyja rečy.
Biełaruskaje i rasiejskaje hramadztvy pa-roznamu ŭsprymali intehracyju. Dla prasaviecka nastrojenaj biełaruskaj publiki jana była pracesam adnaŭleńnia krainy, jakaja hruntavałasia na jednaści j roŭnaści narodaŭ dy, jak śćviardžałasia, dała pačatak dziaržaŭnaści j samastojnaści Biełarusi. U adroźnieńnie ad uschodniaj susiedki, dzie SSSR traktavaŭsia jak čarhovy etap isnavańnia tysiačahadovaj Vialikaj Rasiei, biełaruskaje bačańnie savieckaj minuŭščyny było prasiaknuta mitami pra roŭnaść i braterstva. Perspektyva adnaŭleńnia Rasiejskaj imperyi nie była papularnaja ŭ biełaruskim hramadztvie: na parlamenckich vybarach 1995 h. prarasiejskija nacyjanalistyčnyja siły paciarpieli poŭnaje fijaska. Dla biełarusaŭ mahła być pryciahalnaj tolki savieckaja madel abjadnańnia, jakaja ciahnuła za saboj adnaŭleńnie savieckich paradkaŭ. Niahledziačy na “rašučuju padtrymku” intehracyi, mienš za 1% biełarusaŭ bačyli sučasnuju Rasieju ŭzoram, vartym pierajmańnia.
U Rasiei ž intehracyja razhladałasia jak pieršy krok da adnaŭleńnia imperskaj vieličy, dasiahnutaj Piatrom I i ŭmacavanaj Kaciarynaj II, a nia Leninym, jaki byŭ tolki adnym z epizadyčnych aktoraŭ na histaryčnaj scenie. Navat KPRF, kab pavialičyć svoj palityčny kapitał, prasiła “błasłavieńnia” ŭ Rasiejskaj pravasłaŭnaj carkvy i vykarystoŭvała vobrazy cara dy pałkavodcaŭ imperskaj epochi dla palityčnaj mabilizacyi “patryjatyčna” nastrojenych rasiejcaŭ.
Intehracyja ź Biełarusiaj dapamahała rasiejskim elitam adnavić vieru ŭ siabie, pieraadoleć kompleks niepaŭnavartaści, vyklikany strataj statusu superdziaržavy. Rasiejskija nacyjanalisty i “eŭrazijcy” ŭsprymali jaje jak pieršy etap adbudovy “rasiejskaha śvietu”, traktavanaha imi jak naturalnaja žyćciovaja prastora rasiejskaj nacyi. Vajskoŭcam abjadnańnie dazvalała adsunuć zachodnija miežy dziaržavy jašče na 600 km ad Smalensku. Takija kancepcyi i mety nie pakidali miesca Biełarusi jak samastojnaj dziaržavie, i nivodnaja ź ich nie mahła być pryniataja biełaruskim hramadztvam, nia kažučy ŭžo pra jaho palityčnuju elitu i Łukašenku.
Cikava, što łukašenkaŭskaja palityka rusifikacyi nie spyniła pašyreńnia idei niezaležnaści ŭ biełaruskim hramadztvie. Naadvarot, jana sparadziła fenomen “biełaruskaha rasiejskamoŭnaha nacyjanalizmu”, jaki pašyryŭsia ŭ apošniaje dziesiacihodździe j paćvierdziŭ, pavodle Jana Zaprudnika, “pavieličeńnie roźnicy pamiž moŭnaj dy palityčnaj rusifikacyjaj. Rasiejskaja mova ŭ Biełarusi ŭ šmatlikich vypadkach stała takoj ža movaj kulturnaha adradžeńnia krainy dy ŭmacavańnia jaje niezaležnaści, jak i biełaruskaja. Možna navat pravieści, choć i hrubaje, paraŭnańnie z anhielskaj movaj u Irlandyi”.
“Biełaruski rasiejskamoŭny nacyjanalizm” pahłybiŭ palityčny raskoł u niezaležnickim lahiery: adbyŭsia padzieł na prychilnikaŭ “etničnaha” j “hramadzianskaha” nacyjanalizmu. “Etničny” nacyjanalizm apeluje da etničnaj moŭnaj dy kulturnaj tradycyi j kultyvuje mit pra adviečnaść nacyi. “Hramadzianski” nacyjanalizm adšturchoŭvajecca ad liberalnaha bačańnia nacyi jak praduktu “hramadzkaj damovy”. Nacyja i jaje atrybuty ŭ pieršym vypadku — vartaść metafizyčnaja, u druhim — vyklučna instrumentalnaja, srodak dasiahnieńnia inšych, u tym liku palityčnych metaŭ: demakratyzacyi, desavietyzacyi, vesternizacyi j h.d. Prychilniki “etničnaha” nacyjanalizmu ličać nacyjanalnaje adradžeńnie zarukaj pabudovy demakratyi ŭ niezaležnaj dziaržavie, adepty ž “hramadzianskaha” nacyjanalizmu, naadvarot, miarkujuć, što demakratyja — ruchavik u spravie pabudovy nacyi.
U Biełarusi “etničny” dy “hramadzianski” nacyjanalizm maje svaich palityčnych nośbitaŭ u demakratyčnym lahiery (BNF z adnaho boku i AHP ź inšaha, choć idealahičnyja barjery miž hetymi partyjami apošnim časam zrabilisia mienš adčuvalnymi) i svoj bazavy elektarat (z adnaho boku — nacyjanalnaja intelihiencyja dy moładź, ź inšaha — kasmapalityčnaje haradzkoje nasielnictva, častka ekanamičnaj elity dy dziaržaparatu). Asnoŭnaja roźnica miž “etničnymi” dy “hramadzianskimi” nacyjanalistami — u staŭleńni da nacyjanalnaj movy. Kali pieršyja ličać, što akurat mova pieratvaraje nasielnictva ŭ nacyju, dyk z punktu hledžańnia druhich asobna ŭziataja biełaruskaja nacyja moža być i rasiejskamoŭnaj, i dźviuchmoŭnaj.
Hetyja supiarečlivyja padychody sparadzili doŭhaterminovy padzieł u demakratyčnaj apazycyi na “nacyjanalny” i “liberalny” bloki, jaki vyklikaŭ padzieńnie ich sukupnaha ŭpłyvu na biełaruskaje hramadztva. Nie ŭ apošniuju čarhu z-za hetaha padziełu nacyjanalna-demakratyčny lahier dahetul nie stvaryŭ žyćciazdolnaj alternatyvy łukašenkaŭskamu “savieckamu kanservatyzmu”. Savietyzavanaja častka biełaruskaha hramadztva taksama ŭsio bolš rabiłasia adnoj z palityčnych mienšaściaŭ. Tamu Łukašenka j pačaŭ farmavać u hramadztvie “kaalicyju mianšyniaŭ”, imknučysia lehitymizavać svaju ŭładu. Jon farmulavaŭ svaju palityčnuju prahramu tak, kab jana znachodziła vodhuk u roznych sacyjalnych hrupaŭ, časam ź niesumiaščalnymi intaresami dy preferencyjami. Taktyka zvyčajnaja dla balšyni aŭtarytarnych režymaŭ, što nia mohuć sfarmavać ułasnuju idealohiju j zamianiajuć jaje “kłopatam pra kožnaha čałavieka”. Adsiul usie Łukašenkavy apartunistyčnyja zyhzahi — ad hrebavańnia biełaruskaj movaj da ŭsłaŭleńnia biełaruskaj niezaležnaści, ad demanizacyi NATO da “pahrozy” terminova narmalizavać stasunki z Zachadam, ad “Słavianskich bazaraŭ” da paraŭnańnia samoha siabie z “tavaryšam Sapieham”. Adsiul i Łukašenkaŭ “doublespeak” — terminy nakštałt “rynkavaha sacyjalizmu”, “pravasłaŭnaha ateizmu” dy, narešcie, “poŭnaja intehracyja z poŭnym suverenitetam”. Padvajeńnie Łukašenkavaj rytoryki śviedčyć pieradusim pra “padvajeńnie śviadomaści” biełaruskaha hramadztva ci, chutčej, pra jaho padzielenaść na niekalki palityčnych mianšyniaŭ. Istotna, što “savieckaja” mienšynia znachodzicca dzieści pasiaredzinie, miž “nacyjanalna-demakratyčnaj” dy “prarasiejskaj” i składaje treciuju častku hramadztva. Jaje prychilnaść i da intehracyi, i da suverenitetu daje pažyvu dla Łukašenkavych apartunistyčnych vykruntasaŭ — ad pryznańnia Rasiei druhoj baćkaŭščynaj biełaruskaha narodu da adstojvańnia śviatoha prava biełarusaŭ na niezaležnaść i suverenitet. I štorazu adnu z hetych uzajemaniesumiaščalnych pazycyjaŭ padtrymlivaje bolšaść hramadztva.
Praciah budzie.
Hety artykuł — uryvak z daśledavańnia “Palityčnaja ekanomija biełaruska-rasijskaj intehracyi”, całkam nadrukavanaha ŭ knizie “Biełaruska-rasijskaja intehracyja”, što niadaŭna vyjšła z druku ŭ vydaviectvie časopisu “Arche”. Drukujecca ŭ hazetnym varyjancie.
