Navukoŭcy praciahvajuć daśledavać fizijalohiju samych brydkich nasiakomych.
Žyćcio prusaka, nievialikaj kaziurki ź siamji tarakanavych, pačynajecca ŭ momant, kali jajcakletka złučajecca sa spermatazoidam i, razam ź inšymi apłodnienymi jajcakletkami, źmiaščajecca ŭ kapšuk u vyhladzie ćviordaj hładkaj škarłupiny. U peryjad vyśpiavańnia kapšuk bieły i tolki niaznačna vydajecca z nabrakłaha bruška samicy. Praz kolki hadzinaŭ jon ružavieje, potym robicca bežavym, a praz peŭny čas nabyvaje koler śpiełaha kaštana. Zdavałasia b, jaho možna ŭžo adkładać. Adnak samica nosić kapšuk, pryčepleny da bruška, jašče tydzień-dva — čym vyšejšaja temperatura i vilhotnaść, tym mienš. Kali b jana adkłała jaho — zarodki adrazu ssochli b. Ale jakim čynam maci ich abvadniaje? Vučonyja bolej za sto hadoŭ marna rasšukvali choć najmienšuju dziuračku ŭ ściency kapšuka.
Prafesar Donald Mulinz, bijolah ź Virdžynskaje palitechniki, ahladaŭ kapšuki prusakoŭ pad skanavalnym mikraskopam, jaki pavialičvaje ŭ 250 tys. razoŭ. Praz adčuvalnuju aparaturu jon pabačyŭ nievialikija pahłybleńni, zaŭvažnyja ŭ častcy, najbližejšaj da radzilnych kanałaŭ samicy. Navukoviec vysunuŭ hipotezu, što jany viaduć da samaha nutra kapšuka. Praz tunelny mikraskop, jaki dazvalaje bačyć trochmiernyja adbitki pavierchni ŭ atamnym maštabie, jon urešcie ŭbačyŭ tyja mikraskapičnyja kanalcy.
D.Mulinz i jahonaja kamanda vyśvietlili, što ich dyjametru dastatkova, kab prapuskać malekuły vady. Zdolnyja jany (choć i pavolniej za vadu) prapuskać i ščylniejšyja rečyvy — naprykład, hlukozu. Adnak, na dumku D.Mulinza, heta nia značyć, što prusak jašče i “kormić” jajco. Bolšyja malekuły, što prasočvajucca praz kanalcy, iduć nie ad samicy da zarodka, a naadvarot. Takim čynam embryjony infarmujuć maci pra stupień svajho raźvićcia. Dziakujučy hetamu jana adkładaje kapšuk u samy prydatny momant — niepasredna pierad tym, jak prusakam ilha vyłupicca, — i tolki tady raspačynaje pradukavańnie nastupnaha. Ciaham 100—150 dzion svajho žyćcia adna prusačynaja samka pradukuje ad čatyroch da vaśmi kapšukoŭ. Pieršy ŭtrymlivaje kala saraka jajec, nastupnyja — štorazu mienš, u apošnim ich kala tryccaci.
Ad darosłych małyja prusaki roźniacca mienšymi pamierami i adsutnaściu kryłaŭ. Našyja prusaki nia lotajuć, kryły jany mohuć skarystać chiba ŭ jakaści parašutaŭ u čas padzieńniaŭ. Jašče kryły važnyja padčas “zalacańnia”. Kali prusak-samiec spatykaje hatovuju da razmnažeńnia samicu, jon uzdymaje kryły, varušyć imi, a z adtulinaŭ u brušku pačynaje vydzielać duchmianuju substancyju. Samica schilajecca da hetaha “nektaru” i kaštuje jaho, a samiec tym časam pavolna i dalikatna padłazić pad jaje, štorazu dalej i dalej, pakul kancy ichnich ciełaŭ nie spatkajucca. Tady samiec vysoŭvaje hačak, prymacoŭvajecca im da partnerki i źmianiaje pazycyju: ciapier prusaki stanoviacca adno da adnaho zadam. Hačak uvieś čas zastajecca zacisnuty. Da samicy vysoŭvajecca nastupnaja pryłada, jakaja nahadvaje viły, — joju samiec taksama prytrymlivaje partnerku. Tolki ciapier zalotnik moža ŭziacca za spravu — jahony pałavy orhan adpraŭlaje ŭ radzilny kanał samicy “pakunačak”, zapoŭnieny spermatazoidami. Aperacyja hetaja składanaja, ciahniecca niedzie hadzinu. Budučaja maci praź imhnieńnie hatovaja ŭžo pryniać nastupnaha kavalera, ale, u pryncypie, adnoj udałaje blizkaści dastatkova, kab nazapasić nasieńnie na ŭsio žyćcio. Z hetaha momantu samica ŭ stanie pradukavać kapšuki rehularna kožnyja try tydni.
Adnoj samicy dastatkova, kab hurmy prusakoŭ u nievialiki termin zapoŭnili dom, piakarniu, hatel, špital. Prusaki vandrujuć z budynku ŭ budynak. I ažno 85% novanarodžanych dažyvaje da pałavoj śpiełaści. Dziakujučy fantastyčnaj prystasavalnaści da raznastajnych umovaŭ, hetyja insekty apanavali ŭsie kantynenty. Vajna, jakuju ludzi viaduć suprać ichnaha plemia, ciahniecca ŭžo bolš za 200 hadoŭ, i pakul pieravaha na baku žamiary. Mahčyma, ciapier, kali viadoma, što kapšuki, jakija achoŭvajuć ichnyja jajcy, nie takija niedastupnyja, jak raniej mierkavałasia, paščaścić vynajści atrutu, jakaja vyniščyć prablemu ŭžo ŭ zarodku.
U śviecie naličvajecca kala 3,5 tysiačy vidaŭ tarakanaŭ. Adny adkładajuć jajcy, inšyja žyvarodnyja. U Biełarusi žyvie blizu dziesiaci vidaŭ. Adnym ź ich jość viadomy nam prusak. Hetaja nievialikaja kaziurka — samaja raspaŭsiudžanaja siarod usich tarakanaŭ. Pachodzić jana z Afryki, z trochkutnika, abmiežavanaha Vialikimi aziorami, Etyjopijaj i Sudanam. Va Ŭschodniuju Eŭropu prusak trapiŭ z hreckimi j finikijskimi handlovymi karablami. Najpierš zavajavaŭ Bizantyju, paśla — rehijon Čornaha mora, paŭdniovuju Rasieju, Biełaruś, a adsiul praz Polšču rušyŭ na zachad. Trapiŭ u Paŭnočnuju Ameryku, adkul raspaŭsiudziŭsia na poŭnač i na poŭdzień. Spachapilisia pozna — tolki ŭ siaredzinie XIX st., kali jon dabraŭsia da Brytanskich astravoŭ. Tudy jon, peŭna, trapiŭ “kantrabandaj” u chlebnych kašach žaŭnieraŭ, što viartalisia z Krymskaj vajny. U Aŭstralii pieršaha prusaka vyłavili ŭ 1893 h.
A.Š.
