Śviatary suprać chramaŭ

Kali spytacca ŭ jakoha-niebudź uładyki dazvołu zamianić słova ŭ malitvie na inšaje, pryhažejšaje, jon prymie ciabie za varjata ci błazna. Zusim nia tak — z chramami. «Uładyka Fiłaret nieadnarazova pytaŭ u nas dazvołu pastavić na sabor kupały. A my kažam: tam ich nie było», — raskazvaje Vasil Abłamski, dyrektar Departamentu pa achovie historyka-kulturnaj spadčyny i restaŭracyi pry Ministerstvie kultury. Pierarobki, nieprafesijnyja ramonty — paśla ich staražytnyja cerkvy i kaścioły hublajuć aŭtentyčny vyhlad. Najčaściej niaviečać chramy sami haspadary — śviatary ź viernikami.

Na pačatku 90-ch, kali «kultavyja budynki» tolki pačali viartać Carkvie, skandały vakoł restaŭracyi nabyli lavinapadobny charaktar. Novapryznačanyja «baciuški» aburalisia «niepravasłaŭnaj» architekturaj biełaruskich chramaŭ i patrabavali nasadzić na ich vializnyja kupały-cybuliny ŭ pseŭdarasiejskim styli. Biaz hetaha, maŭlaŭ, niama pravasłaŭnaha chramu.

Kab uratavać ad zvyrodlivych «cybulinaŭ» pomnik biełaruskaha baroka — Śviata-Duchavu carkvu Kucieinskaha manastyra ŭ Voršy, spatrebilisia namahańni dziejačoŭ kultury. Tamtejšy śviatar vyvieŭ viernikaŭ na haładoŭku nasuprać harvykankamu, patrabujučy: chaj restaŭratary staviać cybuliny! Tolki list da mitrapalita Fiłareta, padpisany Adamam Maldzisam, Mikołam Kupavam dy inšymi, dapamoh niejak sucišyć «miaciežnaha baciušku».

Departament:usio nia tak kiepska

Vasil Abłamski, dyrektar Departamentu pa achovie historyka-kulturnaj spadčyny i restaŭracyi pry Ministerstvie kultury, ličyć, što prablemy kštałtu aršanskaje ŭźnikajuć u adzinkavych vypadkach. «Havorka jdzie pra admietnyja kultavyja abjekty, zaniesienyja ŭ Dziaržaŭny śpis historyka-kulturnych kaštoŭnaściaŭ, — ich u nas 414. Na hetyja padkantrolnyja Carkvie ci Kaściołu budynki raspaŭsiudžvajucca patrabavańni pa achovie historyka-kulturnaj spadčyny», — tłumačyć čynoŭnik.

Heta značyć, budynki znachodziacca pad nahladam dziaržavy. I taja, kab źbierahčy pomnik architektury ŭ aŭtentyčnym vyhladzie, zmušaje haspadara padpisać achoŭnaje «abaviazacielstva». Praŭda, jak kaža namieśnik dyrektara Departamentu Vasil Černik, ciapier takija damovy jość tolki z pałovaj prychodaŭ. Heta nie spryjaje źbieražeńniu chramaŭ. «Pa nieśviadomaści kožnamu śviataru chočacca ŭparadkavać chram niejak pa-čałaviečy: tut padfarbavać, tam prybudavać, zrabić chryścilniu, pamianiać kryžy... Tady my dajom pradpisańnie, spyniajem pracy ci rekamendujem inšyja», — kaža V.Abłamski. Kolkaść takich «pradpisańniaŭ» źmianšajecca. U 2002 h. było vypisana tolki adno. U 1999-m i 2000-m — pa 3 pradpisańni. Da prykładu, u Połackim Spasa-Eŭfrasińnieŭskim manastyry pačynali budaŭnictva biez uzhadnieńnia z Departamentam. Abo ŭ Budsłaŭskim kaściole ŭzialisia byli samavolna restaŭravać žyvapis. A kambinat hramadzkaha charčavańnia ŭ Vałožynie, što mieścicca ŭ budynku byłoj ješyvy, nie dahledzieŭ kanalizacyi. Pradpisańnie atrymlivała taksama Śviata-Illinskaja carkva ŭ vioscy Illa Vialejskaha rajonu. Hramada ŭziałasia samatuham pierarablać fasad. Voś, pavodle słovaŭ čynoŭnikaŭ, i amal usie parušeńni za try hady.

Čaho nia bačyć Departament

Adnak Uładzimier Traceŭski, prafesar katedry teoryi i historyi architektury architekturnaha fakultetu Biełaruskaha nacyjanalnaha techničnaha ŭniversytetu, z hetym kateharyčna nia zhodny. Jon štoleta vyjaždžaje z studentami na praktyku i bačyŭ bieźlič źniaviečanych chramaŭ. «Jak tolki kultavaja ŭstanova pierachodzić u ruki niejkaha haspadara — toj užo ni z kim nia ličycca», — kaža prafesar.

Naprykład, u Žodziškach ksiondz vyrašyŭ, što jamu treba dadatkovaje pamiaškańnie pry kaściole. Prabiŭ ścianu i pastaviŭ svaju prybudovu. U vioscy Rajca Karelickaha rajonu kaścioł ciapier vykarystoŭvajecca jak pravasłaŭnaja carkva. Baciuška na svoj kapył pierarablaje jaho jak choča. Tam užo navat nia moža iści havorka pra restaŭracyju. A abjekt byŭ aryhinalny: na samym viersie stajała skulpturnaja vyjava Božaje Maci. Kaścioł u Varončy (taksama Kareliččyna) ludzi svaimi siłami pačali ramantavać. Hzymsy j pilastry atrymalisia nie na adnym uzroŭni. Budaŭniki viedali, jak rabić kožnuju asobnuju detal, ale nie mahli achapić cełaha.

Jość i stanoŭčyja prykłady restaŭracyi. U.Traceŭski nazvaŭ mienskuju katedru: «Ale jaje adnaŭlali palaki i našych specyjalistaŭ blizka nie padpuskali». Abo Mikałajeŭskaja carkva 1669 h. u Mahilovie: «Tam byŭ cudoŭny ikanastas XVIII st. Kali carkvu razabrali, dyk ikanastas valaŭsia hadoŭ tryccać u roznych majsterniach: u Miensku, Mahilovie. Ciapier carkvu adrestaŭravali, prafesijna adnavili. Vidać, ikanastasu taksama daduć rady...»

V.Černik taksama zhadaŭ prykłady plonnaha supracoŭnictva dziaržavy j carkvy: «Nia majem nijakich pretenzijaŭ da rabot, jakija pravodziacca ŭ Śviata-Ŭśpienskaj carkvie (vioska Kosina Łahojskaha rajonu). Nastajaciel, ajciec Hieorhi, zaŭsiody z nami raicca. Albo haradzienski Farny kaścioł Franciška-Ksaveryja. Tam chacieli zrabić uvachod u budynak zboku. Jon niekali tam byŭ, tre było prosta adnavić. Jany źviarnulisia da nas, my zrabili kompleksnyja navukovyja daśledavańni, paćvierdzili, što tam byŭ uvachod, — kali łaska, zrabili».

Umantavali abraz

Ale hetkaja carkoŭna-čynoŭnickaja idylija nie zaŭždy jdzie na karyść. Samy jaskravy prykład — pravasłaŭny Śviata-Duchaŭ sabor u Miensku, «upryhožany» vializnym pseŭdabizantyjskim pano. Hetkaja zvyrodlivaja biezhustoŭnaść na fasadzie baročnaha chramu vidać zdalok. Źjaŭleńnie abraza svaim časam vyklikała skandał. Namieśnica staršyni Tavarystva achovy pomnikaŭ Halina Saŭčanka rašuča pratestavała na pasiedžańni ekspertnaj rady Minkultu, i mitrapalit Fiłaret demanstracyjna pierastaŭ vitacca ź joj. V.Abłamski prosta patłumačyŭ čynoŭnicki dazvoł raźmiaścić pano: «Tam jość niša, jakaja raniej była akonnym prajomam. I niama vialikaj supiarečnaści, što tam umantavany abraz, jon nie ŭpłyvaje na architekturnyja asablivaści saboru».

U.Traceŭski ŭpeŭnieny ŭ advarotnym: «Anijak nie spałučajecca hetaje pano z chramam. Jano adasablaje viežy. Takoje znaročystaje napłastavańnie nieprafesijnaje i nieetyčnaje!» I pano — jašče nia samaja śmiełaja ideja Ekzarchatu, skiravanaja na «pravasłavizacyju» chramu. Jak śviedčyć V.Abłamski, «uładyka Fiłaret nieadnarazova pytaŭ u nas dazvołu pastavić na sabor kupały. A my kažam: tam ich nie było. I na siońniašni dzień jon pahadžajecca z našymi arhumentami».

Pavodle chałmahorskich uzoraŭ

Adzin z architektaraŭ — specyjalistaŭ u halinie restaŭracyi hetak apisvaje sytuacyju z achovaj pomnikaŭ: «Ad 1992 h. isnavali dva dziaržaŭnyja kamitety pry Saviecie ministraŭ — pa achovie historyka-kulturnaj spadčyny i pa restaŭracyi. Jany spaborničali mižsobku, i ad hetaha sprava tolki vyjhravała. Pry kancy 90-ch kamitety panizili ŭ statusie i źviali ŭ adzin departament. Kali raniej jany byli faktyčna na ŭzroŭni samastojnych asobnych ministerstvaŭ, dyk ciapier heta adzin z adździełaŭ Minkultu. Adpaviedna pamienšaŭ i ichny ŭpłyŭ».

Pradstaŭniki Departamentu na miescach — u abłaściach, rajonnych haradach — heta štatnyja rabotniki tamtejšych adździełaŭ kultury. Jany padparadkoŭvajucca miascovaj uładzie, zaležać ad jaje. Ich dziejańni praściej kantralavać.

Mnohija barbarskija pierabudovy, paŭtorymsia, spryčynienyja nieabaznanaściu śviataroŭ. «Kali pravasłaŭnaha śviatara vučać u Rasiei, jon usprymaje tamtejšy ŭzor za kanon. I nia viedaje, što isnujuć jašče 15 pravasłaŭnych cerkvaŭ z svaimi tradycyjami, u tym liku i architekturnymi, — kaža naš ekspert-architektar. — Jon pryjaždžaje siudy i bačyć, što tut usio nie adpaviadaje jahonamu ŭjaŭleńniu. Ź śviatarami treba vieści ŭ hetym kirunku pracu: tłumačyć im historyka-kulturnuju kaštoŭnaść budynkaŭ, vydavać instrukcyi nakont źbieražeńnia našaj architekturnaj spadčyny».

U.Traceŭski zaznačaje, što siońnia mnohija pravasłaŭnyja novabudoŭli ŭ Biełarusi biaruć za kanon cerkvy rasiejskaje Poŭnačy XV st., absalutna nie charakternyja dla Biełarusi. U časie kožnaha takoha ramontu źniščajucca aŭtentyčnyja formy. My naŭmyśla źbiadniajem siabie, prynižajem prodkaŭ tym, što zamiž składanaha hzymsu robim prosty, źbivajem hirlandy i inšy dekor. My sami zdajomsia mienš talenavitymi, a naš kulturny ŭzrovień — nižejšym.

Arkadź Šanski