Я сядзела ў СІЗА КДБ, і ніхто мяне не дапытваў.Два дзяжурныя допыты — пасля арышту і выстаўлення абвінавачання. І ўсё. «Марынуюць», — тлумачылі сакамерніцы. І калі на працягу дзесяці дзён пасля арышту нас з Наташай Радзінай, з якой сядзелі першыя трое сутак, і Настай Палажанкай, з якой сядзелі потым, пастаянна кудысьці выклікалі — на допыт у якасці падазраваных, на падпісанне пастановы аб меры стрымання, на дактыласкапію, у медпункт праз галадоўку, да начальніка СІЗА Юмбрыка, на выстаўленне абвінавачання, на допыт у якасці абвінавачаных, то напярэдадні Новага года ўсё сціхла.
Спачатку мы гэтаму шчыра радаваліся: не ляскаюць кармушкі, не гарлапаняць вертухаі, не адводзяць на допыты, і наогул у турме даволі ціха. Нават новых арыштантаў не прывозілі: пад Новы год, верагодна, нікому не хацелася працаваць. У Новы год мы амаль атрымлівалі асалоду ад цішыні, але праз некалькі дзён кругласутачнае ляжанне на шконках у замкнёнай прасторы камеры пачало страшна стамляць.
Здавалася, што дні робяцца бясконцымі. Дакладней, суткі.Саміх дзён мы амаль не заўважалі: у камеры ўвесь час гарэла святло, а за акном увесь час было ці чорна, ці шэра. Былі проста суткі, якія раздзімаліся, як мыльныя бурбалкі, але не лопаліся. І калі да мяне прыйшоў нейкі высокапастаўлены чалавек (з тых, што не прадстаўляюцца наогул ці прадстаўляюцца Іванам Іванавічам) і спытаў, ці не хачу я прайсці выпрабаванне на дэтэктары хлусні, я пагадзілася не думаючы.
— Што ты нарабіла! — крычала сакамерніца. — Памятаеш Іру з аблвыканкама, з якой ты на адной шконцы валетам спала падчас нашай перанаселенасці? Дык вось, яна таксама здуру пагадзілася. І вынік быў процілеглым яе паказанням на следстве. Яна сабе толькі нашкодзіла. Так што я следчага адразу папярэдзіла: і не думайце мне прапаноўваць дротам абкруціцца і жалезны абруч на галаву надзець — я з пакемонамі ў космас не палячу! Ён спачатку наогул не зразумеў, што я маю на ўвазе, і вырашыў, што звар’яцела ў камеры.
— Але ў мяне ж іншая сітуацыя! — пераконвала я сакамерніц. —
Я сапраўды шчыра думала, што мяне абкруцяць дротам і зададуць пытанне:
— Вы білі шкло ў Доме ўрада?
— Не! — адкажу я. Паліграф пакажа, што адказ праўдзівы, і я пайду дадому. Памылялася, аднак!
Чалавек з чамаданчыкам — пра сябе я назвала яго паліграфістам — спачатку прачытаў мне лекцыю: «Вы ж журналіст і напэўна будзеце апісваць усё, што з вамі тут адбывалася. Дык вось, я раскажу вам крыху пра гісторыю ўзнікнення дэтэктара хлусні: вам напэўна будзе цікава. Яна налічвае тысячагоддзі».
Паліграфіст расказваў доўга, але цікава. Аказваецца, і ў Старажытным Кітаі, і ў Старажытным Рыме існавалі свае варыянты дэтэктара хлусні. Рымляне, да прыкладу, рабілі вельмі проста. Чалавека, які падазраецца ў хлусні, падводзілі да сцяны з дзіркай і загадвалі засунуць туды руку. І тлумачылі: хто хлусіць, таму багі на тым баку неадкладна руку адсякуць. А з іншага боку сцяны стаяў жрэц, які назіраў за рухамі чалавека. Тыя, хто не хлусіў, совалі руку па локаць хутка, не задумваючыся. Хлусы — павольна, асцярожна, баючыся таго самага моманту, калі багі адсякуць руку. І, вядома, рука ілгуна заўсёды дрыжала. А ў Старажытным Кітаі выкарыстоўвалі рысавую муку — яе клалі ў рот падазраваным. Лічылася, што страх спыняе выдзяленне сліны, і ў таго, хто маніць, рысавая мука ў роце застанецца сухой. Увогуле, спробы выкрыць хлусню з дапамогай разнастайных прыстасаванняў ідуць з глыбокай старажытнасці.
Лекцыю паліграфіст чытаў, прысабачваючы да мяне разнастайныя датчыкі з правадамі. І заадно ўспамінаў гісторыі з практыкі.Напрыклад, як у адной справе было некалькі падазраваных. Усім прапанавалі прайсці паліграф. І ўсе пагадзіліся, акрамя аднаго чалавека. І прайшлі. А той, хто адмовіўся, і быў, як высветлілася потым, злачынцам. Або пра жанчыну, якая знаходзілася пад падпіскай аб нявыездзе, а не пад вартай. Яна лёгка пагадзілася прайсці выпрабаванне, але не ведала, што яе кампутар кантралюецца. І ўсе рагаталі, таму што за два дні да прызначанай даты яна правяла ў інтэрнэце, забіваючы ў пашукавік фразу «Як падмануць паліграф» і чытаючы ўсе спасылкі. Потым яна, зразумела, села. Яшчэ паліграфіст панаракаў, што паводле нашага заканадаўства вынікі выпрабавання на дэтэктары хлусні не з’яўляюцца доказамі ў судзе, а вось у Амерыцы — з’яўляюцца, і гэта выдатна палягчае працэс высвятлення ісціны. Скончыўшы далучаць правады, паліграфіст сказаў: «А наогул гэтую жалезную машыну падмануць немагчыма. Давайце паэксперыментуем: я буду пытацца вашае імя і прапаноўваць варыянты. Паспрабуйце на імя «Ірына» адказаць «не».
Эксперымент быў просты: паліграфіст паказаў мне, як у выпадку маёй хлусні пра ўласнае імя пачынаюць «скакаць» паказчыкі на маніторы. Ну добра, падумала я, давай ужо пытанні пра Плошчу. Але чамусьці пра 19 снежня ў мяне ніхто не пытаўся.
Спачатку гучалі пытанні пра працы на замежныя разведкі. Потым — пра грошы. Прычым пытанне было адно, мяняліся толькі прозвішчы:
— Ці фінансаваў выбарчую кампанію вашага мужа Беразоўскі?
— Не. — Абрамовіч?
— Не. — Патанін?
— Не. — Лебедзеў?
— Не. — Гусінскі?
— Не.
Тут паліграфіст урачыста павярнуў да мяне манітор: «Вось глядзіце, у вас на прозвішча Гусінскага — 95% хлусні. Можаце растлумачыць?»
Растлумачыць я не магла. Спрабавала згадаць, як выглядае Гусінскі. Да сораму свайго, я гэтага не памятала. І чаму раптам заскакалі датчыкі — панятку не маю. Гусінскі для мяне заўсёды быў нейкім
А пра 19 снежня мне наогул задалі, калі памяць не падманвае, адно пытанне:
— Ці было ў вас жаданне сілай увайсці ў Дом ўрада?
— Вядома, было!
— Вы што такое кажаце?! — паліграфіст, падобна, быў вельмі здзіўлены. — Навошта?
— У вас пытанні дурныя, — патлумачыла я. — У мяне жадання ўсякія бываюць. Напрыклад, прамчаць па праспекце Незалежнасці на кані з
Паліграфіст падумаў — і пагадзіўся: так, пытанні пра таемныя жаданні цалкам ідыёцкія. Паколькі ён іх чытаў па паперцы і часам запінаўся, было відаць, што бачыць ён гэты спіс пытанняў упершыню. Хутчэй за ўсё, тэхнар, навучаны працы з паліграфам. А пытанні прыдумлялі зусім іншыя людзі. Яшчэ мяне развесяліла пытанне пра казённыя грошы. Дакладную фармулёўку ўжо і не ўспомню, але сэнс быў такі: «Ці даводзілася вам вылучаныя Захадам на барацьбу з рэжымам грошы траціць на шмоткі?» Я спрабавала тлумачыць, што мне ніякі абстрактны Захад ніякіх грошай на барацьбу не даваў. Але каментароў з нагоды задаваных пытанняў ад мяне ніхто не чакаў. Трэба было проста адказваць «так» або «не».
Аблытаная правадамі, я прапусціла абедзенную выдачу кіпяцільніка. І гэта адзіны вынік праходжання дэтэктара хлусні.Праўда, я цяпер ведаю пра рысавую пакуту і дзірку ў сцяне, а ў дасье майго мужа, магчыма, напісана: «Фінансуецца Гусінскім». Можа, запатрабаваць у Гусінскага маю долю? Ведаць бы яшчэ, як ён выглядае.
Як высветлілася потым, да выпрабавання на дэтэктары хлусні схілялі амаль усіх дзекабрыстаў. І многія згаджаліся, спадзеючыся, як і я, што правільна адкажуць на пытанне: «Білі вы шкло ў Доме ўрада?» — і пойдуць дадому. Але пытанні, як выявілася, крыху адрозніваліся. Не, на пытанні пра працу на замежныя разведкі адказвалі ўсе. Але, да прыкладу, Уладзіміра Някляева пыталіся, ці фінансавалі яго найвышэйшыя службовыя асобы Беларусі — і спіс «падазраваных» пачынаўся, натуральна, з прэм’
А вось Наташу Радзіну паліграфам не спакушалі. Яна сама была дэтэктарам — праўда, не хлусні, а невуцтва. Пра тое, як ліст Вацлава Гаўла, знойдзенае ў Наташынай кішэні, кадэбэшнікі прынялі за ліст майго мужа і як Наташа тлумачыла ім, хто такі Гавал, я ўжо пісала. А яшчэ Наташы суровыя аператыўнікі з выглядам ва ўсім абазнаных мудрацоў задавалі пытанне:
— Пра што вы гаварылі падчас сустрэчы з Ежы Бузекам?
— Я ніколі ў жыцці не сустракалася з Бузекам! — адказвала Наташа.
— Так? А што вы на гэта скажаце? — і жэстам факіра даставалі раздрукаваную з інтэрнэту фатаграфію. — Ці будзеце ўпарціцца, быццам вы з ім не сустракаліся? А вось на здымку вы з Бузекам пад ручку стаіце!
— Гэта ж Лех Валенса! — дзівілася іх невуцтву Наташа. І шчодра дапаўняла прабелы ў адукацыі кадэбэшнікаў, тлумачачы ім, хто такі Валенса. Гэбіст дзівіліся, што прынялі аднаго за другога. А можа, для іх проста ўсе палякі — на адзін твар? Ворагі — і кропка. Без дэталяў.
