Адам Глёбус
Падарункi зь Вены
Падарожныя нататкi
Знайдзi малапатрэбную рэч у кватэры. Знайшоў? Знайдзi яшчэ колькi падобных штучак i атрымаецца абагульненьне: самыя непатрэбныя рэчы ў доме — падарункi. Чужы чалавек ня можа, каб i хацеў, выбраць тваю рэч. Ведаю, разумею, i не магу адмовiць сабе ў задавальненьнi шукаць, набываць, прывозiць i раздаваць падарункi. Праз падарунак вымяраецца цеплыня ўзаемаадносiнаў, таму я пазьбягаю дарыць сваiм жанчынам паўжывыя кветкi, загорнутыя ў цэлюлёiдны й агiдны саван. Люблю прэзэнтаваць функцыянальныя доўгажывучыя рэчы й носьбiты задавальненьняў. Колькi я ўсяго ўсялякага панапрывозiў, панараздаваў, перадарыў?! Вагон. А можа й два.
Вось вазьму нататнiк з падарожжа ў Аўстрыю. Я толькi набыў квiткi да Вены й адразу ж напiсаў пералiк асноўных асобаў, каму трэба, кроў з носу, прывезьцi падарунак цi пачастунак. Добра-добра, з крывёю яўны перахлёст, але менавiта крэўныя ўзаемаадносiны фармуюць сьпiс прэтэндэнтаў. Пачаў з дачкi. Можна пачаць зь iншага, якога сябра цi супрацоўнiка ў маiм выдавецтве, цi з мацi, цi з жонкi, але я заўсёды пачынаю з дачкi — традыцыя, завядзёнка, звычка, сэнтымэнт — калi пажадаеш.
Можна было б эгаiстычна, ва ўмовах нашага постперадкалянiяльнага грамадзтва, пачаць зь сябе. Толькi сабе першы падарунак зроблены, вандроўка ў Венскi лес i жоўты элегантны гарадок Бадэн, недалёка ад якога аўстравугорскi прынц Рудольф, сын апошняга значнага, так пiшуць аўстрыйскiя даведнiкi, iмпэратара Аўстрыi Франца Фэрдынанда з Габсбургаў, дабраахвотна пакiнуў наш з табой сьвет. З-за чаго ён зрабiў бацькам такi звышарыгiнальны падарунак, утварыўшы забароненую Богам справу, даведаесься пазьней.
Спачатку я ўсё ж пералiчу сваiх кандыдатаў на падарункi... Пасьля дачкi ў сьпiсе стаiць жонка. Тлумачэньнi залiшнiя. За ёй — мае мацi з бацькам. Потым — сын, брат, братава, iх дзецi, цешча зь цесьцем, мае сябры па пяру, сябры па працы, сябры па рублю, сябры па чарцы i патрэбныя людзi X.Y.Z. Дарэчы, X.Y.Z. у кожнай вандроўцы розныя, сябры гэтаксама знаходзяцца ў стане пэрманэнтнай ратацыi, толькi пачатак сьпiсу нязьменны.
Ненадзейны я чалавек? Ну ты сказаў, ну ты залупiў, дружа мой! А хто надзейны? Той, у каго X.Y.Z. на першым месцы? Дулю з макам табе ў падарунак, мой любы дружа. А чаму дулю, зараз патлумачу... Адна пажылая й разумная паэтка, такая старая й такая генiяльная, што можна, не сказiўшы душы й праўды, назваць яе вялiкай старажытнай паэткай, сказала мне: «Усе твае грошы, да астатняга шэлега, табе не належаць, яны належаць тваёй малодшай дачцэ». Чаму дачцэ, а ня сыну? Чаму малодшай, а не старэйшай? Чаму ня жонцы? Пытаньняў столькi, што лепей не разважаць, а даверыцца генiю. А калi мае грошы належаць ёй, дык лягiчна, каб дачка займала каронную прыступку ў сьпiсе падарункаў. Так, дачка запiсаная ў чырвоны пачэсны радок, а X.Y.Z. замыкаюць сьпiс. Нельга бяз X.Y.Z., як немагчыма не хадзiць у прыбiральню, як нельга хадзiць у прыбiральню й спраўляць патрэбы, ня зьняўшы майтак. Даруй за фiзыялягiчнае параўнаньне. Але ў бiялёгii й ёсьць лёгiка. Праўда, у фiзыялёгii й бiялёгii лёгiка з моцным прысмакам фiзыкi. Нiдзе ня дзенесься ад фiзыкi. Яна наскрозь, паўсюль, ва ўсiм. Яна iскрыцца энэргiяй i iмпэтам. Зь фiзыялягiчным энтузiязмам я й пачынаю набываць рэчы ў падарунак для людзей i жывёл. У сьпiсе заўсёды прысутнiчаюць яшчэ й каты, мая котка Кiса й цешчын кот Тарзан. Iм таксама шмат што трэба ў жыцьцi: i грабеньчыкi для вычэсваньня поўсьцi, i дошкi, каб вастрыць кiпцi, i мiскi зь ежаю i пiтвом.
Жывыя душы ў рухавых целах прагнуць радасьцяў. Хай самых простых: харч, сэкс, сон. Простая формула. Пра яе й разважаю, седзячы на ложку ў венскiм гатэлi «Рэнэсанс». Сяджу й думаю, як устаць у тэрмiн, каб не спазьнiцца на аўтобус у Бадэн, калi будзiльнiк застаўся дома, у Менску на вулiцы Чырвонай. Дачка мая, чалавек дысцыплiнаваны, яна сама ўстае за пяць хвiлiнаў да званка будзiльнiка, сама гатуе сьняданак. У яе пакоi процьма добрых i паламаных будзiльнiчкаў... Эўрыка... Мярзотнае слоўца зь дзiцячай энцыкляпэдыi, але ж iм пазначалася азарэньне, якое спазнаў Архiмэд, убачыўшы сувязь памiж масай цела й яго аб’ёмам. Так i я ўбачыў сувязь памiж сьпiсам i патрэбаю. Падару дачцэ швэйцарскi цi аўстрыйскi будзiльнiк. Узра-а-адуецца. Крышку пакарыстаюся сам. Праверу, як працуе. Надзейны цi ненадзейны? I падару. Яна даруе, што карыстаўся. Яна й ведаць ня будзе, калi ты не закладзеш. Сяброў не падстаўляюць. Жартую. У першую чаргу прадаюць якраз сяброў.
У Вене такi спакой i цiша, што трэба iранiзаваць, каб не заснуць. Бо калi ў Вене не жартаваць i заснуць на поўным сур’ёзе, дык можна прачнуцца патрыётам Аўстра-Вугорскай iмпэрыi i расказваць усiм сустрэчным пра велiч iмпэрыялiзму, пра значнасьць Франца Фэрдынанда, чый сын застрэлiў сваю каханку — баранэсу Мэры Вечэру. Што да маiх каханак, дык iм я не прывожу падарункаў пэўна таму, каб узаемаадносiны не перарасьлi ў страсьцi, i нi я iх, нi яны мяне не зарэзалi, не застрэлiлi, не атруцiлi. Каханкi ў сьпiс прэтэндэнтак на падарункi не ўваходзяць з-за сьмертаноснасьцi, цi як сказаў бы Жорж Батай — з-за танатаграфii эрасу. А яны хацелi б, i я хацеў бы. Але мала хто што i хто каго жадае.
Памкненьняў заўсёды больш, чымсьця магчымасьцяў. З такiмi думкамi iду па Кругерштрасэ, iду па Шварцэнбэргштрасэ, выходжу на Карлпляц, i нiдзе няма крамы з гадзiньнiкамi. Так заўсёды: захочаш i няма. I тады варта зрабiць наступны крок —прымiтыўны й тупы. Заходжу ў першую краму й набываю любую больш-менш прыдатную для прэзэнту рэч. Набор з трох флямастараў i аўтаалоўка з гумкаю. Невялiкi нямецкi канцылярскi набор. X.Y.Z. пазначаюцца ў нататнiку як задаволеныя. Iм дастанецца па чорным тонкадзюбым флямастары, аловак схаваецца — пра запас.
Галоўнае ў справе — пачатак. Далей пойдзе лягчэй, як па рэйках з гары. Будуць i перашкоды, ну хоць бы кошты. Ну вось захацеў я набыць для жонкi графiку Жоржа Брака... Стаяў каля вiтрыны й разглядаў летуценныя акварэлi Марка Шагала i аскетычныя малюнкi Джакамэцi. Паразглядаў, пачытаў сьпiс аўтараў галерэйнай калекцыi, пакуль не зачапiўся за прозьвiшча Брака. Каго-каго, а Жоржа Брака я заўсёды цанiў за густ, за партыйнасьць i легендарную сварку з Пабла Пiкаса. Пабла й Жорж вынайшлi кубiзм. Яны стварылi новую жывапiсную рэчаiснасьць. Яны малявалi рэчыва. Яны дамовiлiся ўзяць тры простыя прадметы: бутэльку, люльку i тытунёвы лiст, паставiць зь iх, кожны ў сваёй майстэрнi, нацюрморты i напiсаць па генiяльным палатне. Так i працавалi. I вось да Брака наведаўся Пiкаса, зiрнуў на карцiну й сказаў: «Жорж, мы ж дамовiлiся маляваць бутэльку, тытунёвы лiст i люльку, а ты намаляваў вавёрку». Брак заперажываў, як сумленны творца, ён выконваў дамову i рыскамi, кропкамi, плямамi рабiў кубiстычную рэальнасьць, у якой кожная недасканалая рэч iмкнецца да дасканалай i геамэтрычнай формы. А Пiкаса сваiмi лупатымi, як у чарапахi, вачыма ўбачыў на карцiне сябра звычайнага паркава-ляснога зьвярка, якi любiць семкi з арэхамi й ня мае нiякага дачыненьня да абумоўленых бутэлек, люлек i лiстоў тытуню. Брак пакрыўдзiўся на Пiкаса. А генiй Пiкаса зрабiў выснову: малюючы адно, можна намаляваць зусiм iншае. Ён пайшоў у сваю майстэрню й зрабiў з роварных сядла й руля галаву быка. Глядзiш — руль i сядло. А бачыш — галава быка.
Iдучы на Захад, можна прыйсьцi на Ўсход. З такiмi ўспамiнамi я й апынуўся ў сьветлай галерэi, дзе выхаваны гаспадар расставiў каля сьцяны лiнарыты Жоржа Брака ў жоўтых рамах. Мне спадабалася пясочная птушка. Але кошт уразiў. Я магу бязь ценю сумневу зайсьцi ў самую дарагую галерэю, магу прымусiць сноба гаспадара насiць i дэманстраваць усе свае каштоўнасьцi, але набыць шэдэўр не магу. А ўсё з-за таго, што сам мастак, i калi справа даходзiць да пытаньня: «Набываць цi рабiць самому?», схiляюся да апошняга — вазьму й намалюю, цi яшчэ лепей —напiшу й ахвярую жонцы. Паглядзеў, палюбаваўся й дастаткова. А жонцы, жонцы... Посуд фiрмы «Цэптар», i ня ўвесь набор, а толькi маленькую блiскавiчную кававарку. Ранiца, духмяная кава, кубак фiрмы «Цэптар». Кубак сабе, а жонцы кававарку. Яна ня любiць пiць каву з мэталёвага посуду, а я люблю.
Так заўсёды. X.Y.Z. i жонка выкрэсьлiваюцца са сьпiсу першымi, а дачка, мая любiмая дачка, знаходзiцца ў чаканьнi, пра якое, дзякуй Богу, ведаць ня ведае.
У Вене сьцямнела. Вулiцы пустыя. Празь пятнаццаць хвiлiн усе крамы зачыняцца, а я застануся без гадзiньнiка-будзiльнiка. Iду. Бягу. Лячу. I нарэшце ёсьць вiтрына. Iх там процьма. Гандляркi ўжо ў палiтонах. Але ласкава пагаджаюцца зьняць з палiчкi гадзiньнiчак i загарнуць у прэзэнтацыйную паперу з каляднымi зоркамi. Мне тыя зоркi да лямпачкi. Хто шукае, той знаходзiць. I хай за хвiлiну да закрыцьця.
Цяпер спакой. Можна гуляць па Вене да самае ночы. Можна слухаць фугi Баха на двух баянах. Можна паслухаць арфiста. А можна рок-н-рол у выкананьнi маленькага гiтарыста з магутным вакалам. У Вене шмат музыкi. Гэта адзiны горад з усiх шматлiкiх, дзе давялося пабываць, якi валодае культурай гуку. Валодае й дорыць гэтую культуру. Моцарт у Вене паўсюль. Ён гучыць у аўтобусах, у мэтро, у кавярнях, у музэях, гучыць цiха. I ты ўслухоўваесься, слухаеш, чуеш. Нават калi сьпiш, у снах гучыць музыка Моцарта.
Пад цiхую музыку Моцарта табе скажуць, што Вена ў цэнтры Эўропы. I паверыш. Бо Вена можа быць i ў цэнтры Эўропы, i ў Заходняй Эўропе, i ў культурнай iнтэрнацыянальнай Эўропе. А твая родная Беларусь i дарагая Вiльня ня могуць быць у цэнтры Эўропы, бо яны проста ня сталi цэнтрам. Каб быць у цэнтры, трэба быць вышэй i лунаць над фiзычным цэнтрам — у залатой сярэдзiне. Нездарма адна з найлепшых паэтычных кнiжак, якую мне давялося прачытаць, называлася «Золотое сечение. Der Goldeneschnitt. Австрийская поэзия ХIХ-ХХ веков в русских переводах». Менавiта ў ёй я знайшоў кранальныя радкi Георга Тракля. Радкi... Пра... Народы, што гiнуць, i якiм наканавана бясьсiльнай хваляю разьбiцца аб бераг ночы, нiбыта зьнiчкам. Цiкава, цi можна загадваць жаданьнi, калi гiне нацыя, цi толькi калi падае зорка? Наўрад. Нацыя гiне, гiне, гiне, а зьнiкнуць ня можа. Далёка хадзiць за прыкладам ня будзем. Беларуская нацыя ня толькi гiне, але набiрае поўныя грудзi паветра й крыкам крычыць пра ўласную цэнтральнасьць у Эўропе. Выдатна. Толькi нiякай культуры гуку. Гэта енк, гэта крык, што жыве Беларусь! А культура адсутнiчае. Сумна, горка, балюча.
У Вене наадварот: спакойна, соладка, прыемна... Вядома, ня ўсiм. Аўстрыйцам i гасьцям, з падарункамi ў кiшэнях i партфэлях, прыемна й вусьцiшна, а палякам, сэрбам, русiнам, харватам значна цяжэй. Эмiгрант i на Месяцы будзе эмiгрантам, i на Сонцы.
Аўстрыя — краiна сонечная, але ня толькi таму, што ў ёй сьпее вiнаград, а яшчэ й таму, што ёсьць краiны й культуры сонечныя, а ёсьць адпаведна — месячныя. Сонечнымi культурамi я называю iмпэрыi: кiтайскую, гiшпанскую, ангельскую, расейскую, францускую i г.д., i г.д., i г.д. да аўстрыйскай. А месячнымi, само сабою, назавуцца культуры народаў i краiнаў, што знаходзяцца ў залежнасьцi ад сонечных дзяржаваў. Сам я, ты ведаеш, жыву ў дзяржаве невялiкай. Таму ў Вене мне вельмi добра ўначы, калi вулiцы й пляцы пустэльныя, калi можна зайсьцi ў тэлефонную будку, пагаварыць зь Менскам, i твой гучны бескультурны голас будзе запаўняць увесь Карлпляц.
Пэўна ў Вене добра сьпiцца на правым баку, але я заўсёды клаўся на левы, каб раней уставаць, каб болей паглядзець, мне было шкада часу на сон, як Каралу Чапэку ў ягоных вандроўках па Эўропе. Уставаў я радасна, нiбыта хлопчык, якому споўнiлася адзiнаццаць гадоў, i ён чакае вiншаваньняў i падарункаў.
Я казаў, што раздарыў два вагоны падарункаў, а колькi iх надарылi мне? Безьлiч. Ад простых яблыкаў да найкаштоўнейшых кнiжак. Зь дзяцiнства мне дарылi кнiгi. У iмпэрыi, дзе я вырас, быў такi лёзунг: «Кнiга — найлепшы падарунак!» Пра iмпэрыю гаварыць ня буду, бо яе назоў антыэстэтычны й псуе тканiну тэкстаў, лепш пра кнiгi распавяду. Каб я стаў iмпэратарам, а не пiсьменьнiкам, расказаў бы пра геапалiтыку, мэтапалiтыку, заходнiя ўплывы i ўсходнюю экспансiю. Разгарнуў бы тэзу пра тое, што каб захаваць мiр у вялiкай iмпэрыi, неабходна весьцi ваенныя, баявыя, акупацыйныя дзеяньнi за яе межамi, як СССР (не ўтрымаўся) вёў у Аўганiстане, Вiетнаме, на Кубе цi ў Нямеччыне, бо iнакш нязгаснае полымя вайны, а яно нязгаснае, перакiнецца ў саму iмпэрыю, як перакiнулася ў Таджыкiстан, Абхазiю, а пазьней у Iчкерыю й Дагестан. Але я —лiтаратар, якому з маленства дарылi кнiгi розныя: вялiкiя, маленькiя, танныя, дарагiя, расейскiя, польскiя, нямецкiя, беларускiя...
Нямецкую кнiгу з малюнкамi экспрэсiянiста Барлаха мне прэзэнтаваў перакладчык Норбэрт Рандаў. У свой час я падарыў спадару Рандаву архiтэктурны краявiд, намаляваны тушшу. Барлах, акрамя безьлiчы малюнкаў i скульптураў, стварыў некалькi фiлязофскiх раманаў, пра якiя давялося прачытаць у трохтомнай гiсторыi нямецкай лiтаратуры, якую падарыла мама. Нi на адну з мне вядомых моваў проза Барлаха не перакладалася, а пачытаць яе вельмi хацелася. Ну дык скажу, як вучыў настаўнiк кампазыцыi Альгерд Малiшэўскi... Ня вельмi й хочацца! Такi сказ супакойвае. Падобныя супакойвальныя сказы можна прэзэнтаваць. Толькi я заўважыў, што людзi ня любяць парадаў, хай карысных i патрэбных, калi тыя парады ня выкладзеныя на паперы й не пераплеценыя ў кнiжку. Лёс Сакрата — найлепшы прыклад. Сакрат даваў парады, як жыць сумленна й быць шчасьлiвым. А яму за парады-падарункi паднесьлi келiх атруты.
Людзi любяць рэчы. Раздорваць парады небясьпечна. Буду гуляць па Вене, набываць рэчы, каб потым дарыць, а парады буду запiсваць у нататнiк, каб скласьцi ў зборнiк i выдаць пад двухмернаю назваю «Парады самому сабе».
Кожнаму сваё, было напiсана на браме аднаго ня лепшага месца на тэрыторыi нямецкамоўнага народа. Кожнаму свае падарункi. Каму ад д’ябла. Каму ад Бога. Каму ад iмпэратара, а каму й ад маёй нясьцiплай пэрсоны. Каму наступнаму? Бацьку. Тата любiць нататнiкi, алоўкi, сшыткi, асадкi. Ён любiць усё, што пiша i ўсё, на чым можна пiсаць. Тата — лiтаратар. Раней з вандровак я вёз яму сшыткi, а ён перайшоў на друкарскую машынку. Дзiўна, друкарскую машынку я палюбiць ня змог, мне або ручкай пiсаць, або на кампутары працаваць, толькi не машынка. Лясь... Лясь... Лясь... На машынцы. I нiводнай думкi ў галаве. Машынка разбурае музыку сказаў, лёгiку думак, руйнуе лiтаратурна-лiрычны настрой. Ня змог я перайсьцi на машынку, а бацька змог. Варта ўсё ж падарыць яму кампутар. Толькi ня зараз, а крышачку пазьней. Валачы зь Вены кампутар — рукi адарвуцца. Падарункi з далёкага замежжа мусяць быць каштоўныя, невялiкiя, лёгкiя. Бацька пастарэў i любiць лёгкую адзежу. Апошнiм часам ён амаль ня сварыцца з мамаю. Бацькi пастарэлi, i ў iх скончылiся сiлы на сваркi. Нават на сваркi. Бацька любiць крышачку выпiць, а мама ўсё нiяк ня кiне курыць. Мне ня хочацца, каб мама кiнула палiць цыгарэты. Бо чалавек кiдае выпiўку i курыва, калi болей ня можа атрымлiваць асалоду. I таму найлепшыя падарункi — тыя, ад якiх чалавек можа атрымаць асалоду неадкладна: пляшка вiскi, бутэлька вiна, пачак цыгарэт, бляшаная скрыначка з аўстрыйскiмi цукеркамi «Моцарт». Усе ж астатнiя дары цешаць болей мяне, чымся тых, каму аддаюцца, прэзэнтуюцца, дорацца. I хопiць пра гэта.
Вена. Сьнежань. 1997 год
