u kožnaj epochi jany svaje. Pra śviatkavańnie 25 Sakavika ad 1919 da 2006 hodu piša Aleh Rajaviec.
«Va ŭzornym paradku»
Pieršy raz Dzień Voli adznačyli adrazu cieraz hod paśla pryniaćcia histaryčnaha aktu – 25 sakavika 1919 h., kaža historyk Uładzimier Lachoŭski. U Horadni, dzie znachodziŭsia Ŭrad BNR, była zładžana ŭračystaja impreza. U Miensku tady siadzieli balšaviki i, naturalna, śviatkavać było niemahčyma. Dzień Voli tut adznačyli ŭ 1920 h., za časami polskaj ułady. Starańniami Biełaruskaha Nacyjanalnaha Kamitetu, zaznačaje U.Lachoŭski, u horadzie było zładžana vialikaje śviata. U mienskich škołach byli admienienyja zaniatki, u kaściołach i cerkvach prajšli ŭračystyja nabaženstvy. Protajarej Uładzimier Birula padčas śviatočnaj bahasłužby pramoviŭ kazań pa-biełarusku. Jość navat zhadki, što va ŭračystaściach braŭ udzieł Źmitrok Biadula, u formie majora Biełaruskaj Vajskovaj Kamisii.
Potym ciaham dvaccaci hadoŭ Dzień Voli śviatkavali ŭ Zachodniaj Biełarusi, a ŭ BSSR kali j adznačali, to ciškom, pryvatna. Staršynia Rady BNR Vincent Žuk-Hryškievič apisaŭ śviatkavańnie ŭ 1921 h. u Vilni, jakaja tady ŭvachodziła ŭ skład Siaredniaj Litvy. «Paśla bahasłužby ŭsie ŭdzielniki vychodzili z [Śviataduchaŭskaj] carkvy j zatrymoŭvalisia na carkoŭnaj płoščy. Tut ufarmoŭvalisia himnazija j pačatkovyja škoły, a taksama biełaruski bataljon, a za imi j masa hramadztva j doŭhim šnurom maršyravali pa vulicach Vilni ŭ kaścioł Śv. Mikałaja na biełaruskuju katalickuju słužbu. (...) Pa bahasłužbie ŭsie ŭ kamplekcie j uzornym paradku viartalisia ŭ Bazylanskija mury, dzie mieściłasia Biełaruskaja himnazija, u zali jakoj adbyvałasia ŭračystaja akademija».
U 1920–1930-ja Dzień Voli šyraka adznačaŭsia ŭ Prazie i Berlinie, haradach najbolšaj kancentracyi biełaruskaj dyjaspary. U pačatku 1940-ch u Miensku navat hałoŭnuju vulicu horadu pierajmienavali ŭ vulicu 25 Sakavika. Samaje ž masavaje śviatkavańnie prajšło ŭ 1944 h., z uračystaj defiladaj cieraź Plac Voli.
U čas nacyjanalnaha ŭzdymu
Nastupnym razam Miensk masava śviatkavaŭ Dzień Voli tolki ŭ 1989 h. Paŭsotni maładych ludziej, zhadvaje Siarhiej Chareŭski, sabralisia la pomnika Kupały ź bieł-čyrvona-biełymi ściahami dy plakatam «Biełaruś savieckaja – Biełaruś biaz budučyni». Ale niekalkich milicyjantaŭ akcyja nie zacikaviła. I ściah niejki niezrazumieły, dy jašče transparant napisany łacinkaj. Mo pabłytali z zamiežnikami.
U 1990 h. na Dzień Voli ŭžo sabrałosia niekalki sot čałaviek, byli dziasiatki ściahoŭ. Da śviata navat vypuścili sprobny (nulavy) numar hazety «Svaboda» – «Dzień Voli», što razdavali miž prysutnych. Z hetaha času Dzień Voli staŭ hałoŭnym śviatam biełaruskaj intelihiencyi ŭ adroźnieńnie ad aficyjnaha śviata, 27 lipienia.
Znakam jadnańnia metrapolii i dyjaspary staŭ 1993 h., kali ŭdzieł u śviatkavańni Dnia Voli ŭziali ažno dva kiraŭniki Biełarusi: staršynia Viarchoŭnaha Savietu Stanisłaŭ Šuškievič i staršynia Rady BNR Jazep Sažyč.
Apošni spakojny dy tradycyjny Dzień Voli hramadzkaść adznačyła ŭ 1995 h. Mitynhoŭcy prajšli ad płoščy Pieramohi na Opernaha teatru, dzie zładzili impravizavany mitynh. Zianon Paźniak papiaredžvaŭ tady pra mahčymy antybiełaruski referendum pa symbolicy i movie.
Dzień začystak
Ad 1996 h. Dzień Voli staŭ dniom zmahańnia. U toj hod jon sabraŭ ad 30 tys. da 50 tys. čałaviek. Ludzi prajšli ad płoščy Niezaležnaści, dzie adbylisia pieršyja sutyčki sa specnazam, da Opernaha teatru. Na mitynhu vystupili Vasil Bykaŭ, Hienadź Karpienka, Zianon Paźniak, Nił Hilevič. Siarhiej Antončyk prapanavaŭ sabrać dla Łukašenki hrošaj na kvitok da Maskvy ŭ adzin bok. Prysutnyja z entuzijazmam uchvalili prapanovu. Potym demanstranty rušyli da budynku televizii na Kamunistyčnaj – patrabavać eteru dla apazycyjnych palitykaŭ. Adnak specnaz z dapamohaj ščytoŭ i dubinak vielmi žorstka spyniŭ ludziej. Potym nasuprać budynku KDB byŭ razhon tych, chto viartaŭsia ź mitynhu. U hety dzień usio było ŭ pieršy raz: dziasiatki zatrymanych, pieršyja sutki, pieršaja kroŭ, pralitaja na akcyjach suprać režymu. Heta byŭ pieršy dzień Mienskaj Viasny, jakaja skončyłasia žorstkimi travieńskimi začystkami. Heta taksama byŭ apošni Dzień Voli, jaki my śviatkavali ź Zianonam Paźniakom u Biełarusi. U noč na 26 sakavika lider BNF «Adradžeńnie» i jahony namieśnik Siarhiej Navumčyk, unikajučy aryštu, pakinuli Biełaruś, nielehalna pierajšoŭšy ŭkrainskuju miažu.
Napiaredadni Dnia Voli ŭ 1997 h. – śviatkavaŭsia 22 sakavika – u stalicy źjaviłasia 20 nacyjanalnych ściahoŭ, u tym liku na aśviatlalnaj mačcie stadyjonu «Dynama». Niekalki tysiačaŭ demanstrantaŭ sprabavali prajści pieški ad płoščy Niezaležnaści da płoščy Jakuba Kołasa. Vynik – 100 zatrymanych.
Darečy, u Horadni ŭ analahičnaj akcyi ŭziali ŭdzieł 3 tys. čałaviek, a padčas mitynhu Siamion Domaš zajaviŭ, što «asnoŭnym metadam baraćby musiać stać vuličnyja akcyi. Dyktaturu moža źniščyć tolki sam narod».
U 1998 h. Dzień Voli, kali śviatkavałasia 80-hodździe BNR, sabraŭ 10 tys. čałaviek. Demanstranty maršam prajšli ad płoščy Ja.Kołasa da Opernaha teatru, dzie adbyŭsia mitynh. Maładafrontaŭcy potym zładzili svaju akcyju. Try sotni maładych ludziej pasprabavali prarvacca na Kastryčnickuju płošču, zakidvajučy amapaŭcaŭ syhnalnymi dymavymi šaškami. Milicyja prymianiła specsrodki. Jašče na toj Dzień Voli Biełaruski narodny front pačaŭ akcyju «Hramadzianstva BNR». Ale stvaryć supolnaść hramadzianaŭ BNR nie ŭdałosia, i akcyja nie pryniesła vynikaŭ.
U 1999 h. u sakaviku demakratyčnaja hramadzkaść była zaniataja alternatyŭnymi prezydenckimi vybarami. Samaj jarkaj akcyjaj na Dzień Voli staŭ učynak lehiendarnaha Mirona ŭ Miensku. U noč na 25 sakavika jon vyviesiŭ bieł-čyrvona-bieły ściah na dachu šmatpaviarchovaha domu na rahu praspektu Skaryny j vulicy Varvašeni. Nacyjanalny štandar pravisieŭ ceły dzień.
U 2000 h. zdaryŭsia sumnaviadomy hvałt u Miensku. U apošni momant harvykankam admianiŭ dazvoł na akcyju. Ranicaj Miensk nahadvaŭ łacinaamerykanski horad. Na vulicach dziažuryli bronietranspartery z kulamiotami, a praspekt Skaryny byŭ atočany specnazam. Apoŭdni na płoščy Jakuba Kołasa – mierkavanym miescy zbory demanstrantaŭ – pačałasia masavaja začystka. Usiaho byli zatrymanyja 420 čałaviek, u tym liku ajčynnyja i zamiežnyja karespandenty. U žurnalistaŭ paraźbivali fotaaparaty i dyktafony. Usich zatrymanych źvieźli ŭ vajskovuju častku na Hrušaŭskaj i anhar na Majakoŭskaha. I tolki pad viečar pačali adpuskać. Akcyi, pryśviečanyja 25 Sakavika, prajšli ŭ dvuch dziasiatkach haradoŭ Biełarusi.
U 2001 h. 5 tys. čałaviek sabralisia na Jubilejnaj płoščy ŭ Miensku. Paśla AMAPaŭskich sprobaŭ pacyfikacyi ludzi praz vulicy Maksima Tanka i Drazda prabralisia na praspekt Mašerava, da steły «Horad-hieroj». Tam, na ŭzhorku, i adbyŭsia impravizavany mitynh i kancert.
U 2002 h. Dzień Voli adśviatkavali ŭ skvery imia Janki Kupały. Supraćstajańnie z AMAPam doŭžyłasia niekalki hadzin. Tych, chto vybiraŭsia z parku, milicyja i ludzi ŭ cyvilnym aryštoŭvali. U parku vystupali «N.R.M.», «Ulis», Źmicier Sidarovič, samadziejnyja muzyki.
U 2003 h. prajšło ažno dva Dni Voli – dva kryły BNF tady raźjadnałasia. U niadzielu 23 sakavika akcyju la Hałoŭpaštamtu zładziŭ KCHP–BNF. Milicyja pieraškodziła nievialičkaj kalonie rušyć pa praspekcie. «Adbylisia niekalki sutyčak, u vyniku jakich dastałosia i amapaŭcam, adzin ź jakich navat apynuŭsia na asfalcie i atrymaŭ kolki razoŭ pa nyrkach», – pisała tady «NN».
25 sakavika svaju akcyju ładziła i Partyja BNF. Mierapryjemstva, u jakim udzielničali 400 čałaviek, nie ŭdałosia. Mitynh z uskładańniem kvietak da pomnika Jakubu Kołasu doŭžyŭsia niekalki chvilinaŭ – udzielnikaŭ akcyi razahnaŭ AMAP. Dziasiatki zatrymanych.
U 2004 h. vyrašyli admovicca ad raniejšaha farmatu i śviatkavańniaŭ i zadavolicca hulańniami la haradzkoj ratušy. Maŭlaŭ, na heta nie patrabujecca sankcyja harvykankamu. Akazałasia, patrabujecca. A 17-j la Ratušy sabralisia 300 čałaviek, jakich potym «začyściŭ» AMAP.
Valancin Baranaŭ, Viačasłaŭ Siŭčyk, Dzianis Bujnicki zładzili na Kastryčnickaj płoščy svaju akcyju. Jany prykavali siabie łancuhami da lichtaroŭ, pratestujučy suprać parušeńnia pravoŭ čałavieka ŭ Biełarusi. Demanstrantaŭ, naturalna, aryštavali, a na nastupny dzień sud Centralnaha rajonu stalicy vypisaŭ im vialikija štrafy.
Nie ŭdałosia i pravieści viečarynu ŭ Domie kultury veteranaŭ. Administracyja ŭstanovy razarvała kantrakt, spasłaŭšysia na toje, što nia maje licenzii na praviadzieńnie kancertaŭ prafesijnych tvorčych kalektyvaŭ.
Letaś zamiest Dnia Voli hramadzianam była prapanavanaja «revalucyja Andreja Klimava». Eks-deputat i biznesoviec zajaviŭ, što na Kastryčnickaj płoščy źbiarecca 500 tys. čałaviek. Na chodnikach la ŭniversamu «Centralny» sabralisia dźvie tysiačy čałaviek. Kali amapaŭcy pačali vyciskać ludziej na vulicu Lenina, demanstranty zakidali milicyju śniežkami. AMAP śmiajaŭsia, ale praciahvaŭ cisnuć dalej, da Pałacu sportu, pacichu aryštoŭvajučy ludziej. Dziasiatki ŭdzielnikaŭ atrymali sutki i štrafy, a A.Klimaŭ, jak arhanizatar akcyi, – paŭtara hodu «chimii».
Uvieś centar Miensku pranizany ŭspaminami ab Dni Voli: tut my išli, tut stajali suprać amonu, tut słuchali Volskaha, tut uzdymali ściah. Sioleta dadajecca šče adno miesca: Kastryčnicki plac. Žychary namiotavaha haradka ćviorda nastrojenyja sustreć Dzień Voli tam. I tym samym zapačatkavać novuju tradycyju śviatkavańnia.
Fota Andreja Lankieviča
