Farmavańnie biełaruskaj movy najčaściej źviazvajuć z časami Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Prychilniki teoryi «staražytnaruskaha adzinstva» ličać, što pierad tym uschodniesłavianskija narody havaryli na adnoj movie. Ale jość fakty, jakija abviarhajuć hetuju teoryju. U pryvatnaści, heta mova nasielnikaŭ Bieraściejščyny j Pinščyny. Miaža biełaruskaj i ŭkrainskaj movy nie supadaje ni ź jakimi dziaržaŭnymi ani administratyŭnymi hranicami letapisnych časoŭ. Značyć, hetyja movy raździalilisia daŭniej. Kali ž?
Hrupoŭki havorak u Biełarusi. Mapa ź Leksičnaha atłasa biełaruskich narodnych havorak. Tom I. — Akademija navuk Biełarusi, 1993. Prykładnaja miaža VKŁ i Karony paśla 1569 praviedzienaja aŭtaram dla supastaŭleńnia.
Stalin pravioŭ biełaruska-ŭkrainskuju miažu prykładna pa linii miažy miž VKŁ i Karonaj. Krynica: Leksičny atłas biełaruskich narodnych havorak. Tom I. — Akademija navuk Biełarusi, 1993.
Administratyŭny padzieł u Rasijskaj impieryi prykładna paŭtaraŭ miažu miž VKŁ i Karonaj. Krynica: Leksičny atłas biełaruskich narodnych havorak. Tom I. — Akademija navuk Biełarusi, 1993.
Miaža etnahrafičnaha rehijona Zachodniaje Paleśsie supadaje z moŭnaj miažoj Bieraściejščyny j Pinščyny. Krynica: Leksičny atłas biełaruskich narodnych havorak. Tom I. — Akademija navuk Biełarusi, 1993.
Słavianizacyja terytoryi Biełarusi. Krynica: Histaryčny atłas Biełarusi. Tom I. — EEDC / Biełaruski histaryčny ahlad: Varšava-Minsk, 2008.
Farmavańnie Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Krynica: Histaryčny atłas Biełarusi. Tom I. — EEDC / Biełaruski histaryčny ahlad: Varšava-Minsk, 2008.
Jak čałavieka, jaki naradziŭsia ŭ Breście, mianie zaŭždy intryhavała pytańnie miascovaj movy. Ad niehłybokich ludziej možna pačuć, što tut havorać «na sumiesi biełaruskaj, ukrainskaj, polskaj i ruskaj movaŭ». Minimalnaj adukacyi i łohiki dosyć, kab zrazumieć, što heta nie tak. Pryčym kali ciapier jašče ahresiŭnaja rusifikacyja i mihracyi apošnich dziesiacihodździaŭ pryviali da taho, što sapraŭdy mnohija ludzi stali havaryć pa-rasiejsku ź miascovaj fanietykaj i asobnymi miascovymi słovami, to — ciapierašniaj moładzi heta moža być dzivosna, — jašče 30 hadoŭ tamu, u 1980-ja hady ŭ vioskach sucelna, a ŭ haradach u chacie z vyklučnaj čyścinioj havaryli pa-svojmu, a pa-rasiejsku nie havaryŭ nichto, akramia pryjezdžych z Rasii i vuzkaha rusifikavanaha słoju.
«Svaja mova» panavała absalutna va ŭsich nieaficyjnych situacyjach. Toje samaje, zrešty, było i va ŭsioj Zachodniaj Biełarusi. Pryčym havaryli z zachavańniem spradviečnych asablivaściaŭ: u adnoj z maich rodavych viosak kazali «žaba», «žaba», u druhoj — «žieba», «šiepka». Isnavała i svajho rodu «kajne», havorka, što ŭsprymałasia jak niejtralnaja, prymalnaja dla ŭsich. Usie škoły ŭ haradach byli rasiejskamoŭnyja, ale, naprykład, ja da škoły praktyčna nie havaryŭ pa-rasiejsku i movu rasiejskuju čuŭ pieravažna z televizara, jaki hladzieŭ redka.
Savieckija ŭłady raźličvali miascovyja havorki j movy z časam, pacichu likvidavać na karyść rasiejskaj, tamu moŭnaje pytańnie nie akcentavali. Moŭnyja viedy zastajucca ŭ bolšaści ludziej vielmi paviarchoŭnymi, bo ŭ škołach pra miascovyja havorki nie havorać. A nie havorać, bo školnyja prahramy doŭhi čas zastavalisia pradumanyja takim čynam, kab vieści da rusifikacyi. Dyj krajaznaŭčyja viedy trymali na ŭzroŭni prymityŭnych ideałahizavanych schiemaŭ.
Navukoŭcy ŭ XIX i XX st. praviali daskanałyja daśledavańni dyjalektaŭ [S.P. Mikucki — 1855, P.A. Hiltebrant — 1866, Ja.F. Karski — 1904, 1905, 1917, paśla Buzuk u 1920-ja ŭdakładniŭ ich], i jany pakazali: miaža biełaruskich i ŭkrainskich havorak prachodzić pa linii Biełaviežskaja pušča — raka Jasielda — Cielachany — Łuniniec — raka Haryń. Na poŭnač heta biełaruskija havorki (chadzić abo chodzici, rabić abo robici, koń, les, dzień). Na poŭdzień heta ŭkrainskija havorki (chodyty, robyty, kiń, lis, deń). I tolki na samaj miažy jość miescami havorki sapraŭdy pierachodnyja, dzie adny rysy — biełaruskija, a druhija — ukrainskija.
Pad Pinskam i Brestam kažuć «chodyty», «deń».
Darečy, na dumku movaznaŭcy Klimčuka, havorku, blizkuju da movy Kijeva časoŭ Kijeŭskaj Rusi siońnia možna pačuć u Haradnoj Stolinskaha rajona — tysiaču hadoŭ tamu jana była horadam, a ciapier heta zaštatnaje pasialeńnie, dzie, praŭda, zachavalisia viekavyja tradycyi ramieśnictva.
A voś havorki Baranavič, Kosava, Ružanaŭ, Vaŭkavyska naležać da paŭdniova-zachodnich dyjalektaŭ biełaruskaj movy. Litaraturnaja ž mova, nahadaju, sfarmavałasia na asnovie siaredniebiełaruskich (pałasa Vilnia-Minsk-Homiel).
Ja havaru tut pra movu, a nie nacyjanalnuju samaidentyfikacyju. Nacyjanalnaść — heta poźniaje tvareńnie.
Samanazvy novaha času (biełarusy, ukraincy) byli prydumanyja administratarami i navukoŭcami. U Biełarusi i Ukrainie nazvy ŭstanavilisia ŭ XIX, a zamacavalisia ŭ XX stahodździach. U masie svajoj nacyjanalnaja identyfikacyja supadaje ŭ Biełarusi ź dziaržaŭnymi miežami, što ŭstanavilisia paśla Druhoj suśvietnaj. Iznoŭ ža, jość vyniatki — siemji i supolnaści z mocnymi polskimi, ukrainskimi i rasijskimi karaniami, asabliva ŭ prymiežnych rehijonach ci vialikich haradach. Niama ničoha ŭnikalnaha ŭ tym, što ludzi, rodnaja mova jakich ukrainskaja, adčuvajuć siabie biełarusami. Takich vypadkaŭ u śviecie šmat. Naprykład, u Elzasie (Francyja) havorać na hiermanskim dyjalekcie, histaryčna tam žyli alemany, ale pry hetym ludzi majuć francuzskuju śviadomaść.
Jak źviartaŭ uvahu Aleh Dziarnovič, stalicaj VKŁ była Vilnia, i heta farmavała palityčnuju śviadomaść bieraściejcaŭ i pinčukoŭ, što stała asnovaj budučaj nacyjanalnaj identyfikacyi.
Nacyjanalnaść paźniejšaja za samanazvy, a voś mova i kulturnaja jednaść sfarmavalisia ŭ pradaŭnija časy, kali ludziam jašče nie było patreby siabie niejak nacyjanalna nazyvać.
Pieršaja zachavanaja samanazva pavodle dziaržaŭnaj i relihijnaj prynaležnaści — heta «ruś, ruskija, ruśkija ludzi» — paddanyja Rusi, pastva «ruskaj carkvy». I jašče «litviny, litva, litoŭskija ludzi» — paddanyja Litvy, častka litoŭskaha adzinstva. Mienavita hetyja nazvy zachavalisia, dziakujučy doŭhaj najaŭnaści adpaviednaj carkvy ci niadaŭniaj dziaržavy. U časy ž tych pieršych supolnaściaŭ ludzi dzialili čałaviectva na «svaich» i «niesvaich». «Havary pa-svojmu» — heta ścipłaja formuła pieršaj tojesnaści dažyła da našych dzion.
Kali dapuścić, što da časoŭ VKŁ i Rečy Paspalitaj isnavali tolki plemiannyja dyjalekty, a movy j kultury raździalilisia ŭ XIII–XVI stahodździach, to ich miežy pavinny supadać ź miežami VKŁ ci RP. Nie supadajuć!
Niekatoryja kažuć, što biełaruskaja i ŭkrainskaja movy raździalilisia paśla Lublinskaj unii. (I Stalin, jaki ałoŭkam pa mapie vyznačyŭ ciapierašniuju miažu miž Ukrainaj i Biełaruśsiu, pravioŭ jaje amal dakładna pa kolišniaj miažy miž Kniastvam i Karonaj paśla 1569 hoda.) Ale ž taja miaža Vialikaha Kniastva i Karony prachodziła nie tam, dzie prachodzić miaža biełaruskich i ŭkrainskich havorak siońnia! Na Mazyrskim Paleśsi — tak, ale nie na Bieraściejščynie.
Nijakaj dziaržaŭnaj miažy, miažy «adukacyjnaj» ci relihijnaj, miažy «dziaržaŭnaj, kancylarskaj» movy pa hetaj linii: Pušča-Jasielda-Cielachany-Łuniniec-Haryń nikoli ŭ časy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, Rečy Paspalitaj, Rasijskaj impieryi, SSSR nie było.
I tatalnych mihracyj — kab bolšaść nasielnictva zamianiałasia na inšuju — piśmovaja historyja nie zafiksavała.
Miežy movaŭ, dyjalektaŭ prachodziać pa miežach ciapierašnich ci byłych dziaržavaŭ, asobnych terytaryjalnych adzinak. Abo pa miežach raśsialeńnia staradaŭnich plamion.
Treba davoli doŭhi časavy pieryjad, kab sfarmavałasia asobnaja mova. Skažam, sierby i charvaty ŭtvaryli asobnyja dziaržavy, pryniali roznyja relihii, žyli ŭ roznych haspadarstvach tysiaču hadoŭ i navat mieli niepryjaznyja adnosiny, ale pry hetym havaryli na adnoj movie, jakuju doŭhi čas nazyvali sierbskacharvackaj. A voś žychary, naprykład, Vaŭkavyska i Pinska ad letapisnych, ad Ch st., časoŭ žyli ŭ adnych i tych ža dziaržavach, z adnoj sistemaj adukacyi, adnoj relihijaj, ale ŭ vyniku ŭ XX st. pa-raniejšamu havaryli na roznych movach.
Adkul ža takaja vyraznaja moŭnaja miaža na Bieraściejščynie?
Miaža biełaruskaj i ŭkrainskaj movy aznačaje, što havorki, jakija tut jość, sfarmavałasia raniej za VKŁ, raniej za CHIII st.
A raniej — heta kali? Navukoŭcy dajuć niekalki tłumačeńniaŭ.
Bieraściejščyna ŭvachodziła ŭ Halicka-Vałynskaje kniastva. Adnak małaimavierna, kab movatvorčy praces adbyvaŭsia ŭ toj čas, bo i biełaruskija, i ŭkrainskija ziemli tady byli padzieleny na roznyja kniastvy, i niama histaryčnych faktaŭ, jakija b śviedčyli, što ziemli Połackaha kniastva, Vilenščyna, Navahradčyna i Homielščyna byli złučany tady ŭ adnu supolnaść. Chutčej, naadvarot.
Fiodar Klimčuk adnosić farmavańnie biełaruskaj movy da časoŭ tak zvanaj bancaraŭska-tušamlanska-kałočynskaj kultury (pačatak V — pieršaja pałova VIII st. n. e.). Jon źviartaje ŭvahu na supadzieńnie jaje archieałahičnaha areału i zony biełaruskich havorak.
Mienavita tady, śćviardžaje vydatny rasijski historyk Valancin Siadoŭ, na terytoryi Biełarusi išła mietysizacyja słavian z bałtami. Pryčym Siadoŭ źviazvaje paskareńnie hetaha pracesu z prychodam u rajon Dniapra, Dźviny i Niomana słavian z Dunaja. Jany stali ruchacca stul hrupami, hnanyja chvalami kačeŭnikaŭ (hunaŭ, paśla avaraŭ), što zaniali Padunaŭje. I jany prynieśli ŭ Biełaruś vopyt, sfarmavany kulturnymi ŭpłyvy i haspadarčymi praktykami ź miežaŭ byłoj Rymskaj impieryi. Na toj momant na terytoryi Biełarusi suisnavali inšyja słavianie i bałty, da ich dałučyłsia dunajskija słavianie, vyvodzić na asnovie archieałahičnych źviestak Siadoŭ.
Darečy, hienietyčnyja daśledavańni pakazali supadzieńni peŭnych rysaŭ biełarusaŭ mienavita z dunajskimi narodami (u inšych ža rysach biełarusy supadajuć z rasiejcami i ŭkraincami).
Valancin Siadoŭ u svaich pracach pa historyi słavian pakazaŭ, jak miežy archieałahičnych kultur, a paźniej — dziaržavaŭ supadajuć z areałami sučasnych dyjalektaŭ i movaŭ. Adnak kankretna fakt biełaruska-ŭkrainskaj moŭnaj miažy zastaŭsia, zdajecca, pa-za jahonaj uvahaj.
Ad tych časoŭ nie zastałosia piśmovych pomnikaŭ. Tolki haradziščy lažać — davoli mahutnyja haradziščy.
Cikavy momant, što haradzišča Bancaraŭščyna, jakoje pa svaich pamierach i raźmiaščeńni mahło być adnym z «centraŭ» toj pieršaj biełaruskaj «supolnaści», znachodzicca akurat kala Minska, jaki, dziakujučy svajmu raźmiaščeńniu ŭ centry Biełarusi, staŭ stalicaj BNR, a paśla i BSSR.
Klimčuk miarkuje, što mienavita tady, u tyja adnosna spakojnyja časy, adbyłasia kansalidacyja nasielnictva ŭ troch rehijonach (Biełaruś, Zachodniaja Rasija i Paŭnočnaja Ukraina) i ŭtvarylisia etnakulturnyja supolnaści, jakija dali asnovu sučasnym biełarusam, ukraincam, rasiejcam.
Kali raźvić dumku Klimčuka, vynikaje, što ŭ časy «Apovieści minułych hadoŭ» biełaruskija havorki ŭžo isnavali, i mienavita na ich havaryli kryvičy, dryhavičy, radzimičy. I ŭkrainskija havorki ŭžo isnavali (na ich havaryli palanie, vałynianie, draŭlanie i h.d.) i rasiejskija (na ich havaryli słavienie, viacičy plus rana asimilavanyja čudź, murama, miaščera…).
Toj fakt, što miaža biełaruskaj i ŭkrainskaj movy nie supadaje ni ź jakimi dziaržaŭnymi ani administratyŭnymi hranicami časoŭ paśla ŭtvareńnia Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, moža być patłumačany tolki tym, što biełaruskaja i ŭkrainskaja movy sfarmavalisia raniej za paŭstańnie pieršych letapisnych dziaržavaŭ, raniej za «šmatkovuju impieryju Rurykavičaŭ» Kijeŭskuju Ruś.
Nijakaha inšaha tłumačeńnia toj moŭnaj miažy niama.
* * *
«Staražytnaruskaje adzinstva» — padstavovy mif rasijskaj impierskaj histaryjahrafii. Maŭlaŭ, byŭ adzin narod, a paśla jon raźjadnaŭsia. Za admaŭleńnie staražytnaruskaha adzinstva pry savietach u horšyja časy historyk moh trapić u Sibir, a ŭ lepšyja — stracić pracu.
Mova — mahutnaja asnova nacyj Uschodniaj Jeŭropy. Moŭnaje adzinstva stahodździami supadała z kulturnym adzinstvam: adnolkavymi normami žyćcia, standartami pracy, marali. Voś na hruncie taho pradaŭniaha adzinstva i paŭstali nacyjanalnyja idei novaha času. Narody — heta daŭnija i žyćciastojkija supolnaści.
U XIX i XX st. napracavany hihancki masiŭ viedaŭ pra movy i historyju narodaŭ Biełarusi. Tam śviet usiaho cikavaha. Treba heta tolki vybirać i pieravydavać. Dla taho i patrebna praca ludziej kštałtu Valera Bułhakava ź jahonymi zboraŭ tvoraŭ vydatnych intelektuałaŭ, ale taksama kštałtu Anatola Tarasa ź jahonym umieńniem padać, raskryć viedy papularna. Pracy Siadova, Asoŭskaha, Klimčuka patrochu źjaŭlajucca ŭžo i ŭ elektronnym farmacie, u internet-biblijatekach. Treba vydaŭcam jašče namacać techničnuju mahčymaść brać hrošy za dostup da hetych tekstaŭ. Takim sposabam jany buduć mieć srodki, kab bolš usiaho publikavać anłajn.
Bolš na hetuju temu Vy možacie pračytać pa nastupnych spasyłkach:
