My raźvitalisia z Usiasłavam Połackim, kali jon straciŭ kijeŭski pasad u 1069 (hł. «NN»№4'2013). Ale poŭnaja ekscentryki palityčnaja i bylinnaja historyja našaha hieroja na hetym zusim nie skončyłasia.
Usiasłaŭ Połacki, vyzvaleny z poruba i pastaŭleny kniaziem paśla kijeŭskaha paŭstańnia 1068-ha, nie zachacieŭ bitvy z vyhnanym kijaŭlanami kniaziem Iziasłavam. U noč pierad bitvaj Usiasłaŭ tajemna pakidaje kijeŭskaje vojska. Kudy iduć jaho šlachi? U Połack darohi niama, tam kniažyć syn Iziasłava, Mścisłaŭ. A paśla, jak toj pamior, baćka pasłaŭ u kryvickuju stalicu inšaha syna — Śviatapołka. Usiasłaŭ idzie na poŭnač, nabiraje družynu ź finskaha plemia vodź i vystupaje suprać Noŭharada.
Na čale vodzi
Vodź była askialepkam toj finamoŭnaj cyvilizacyi, jakaja raspuściłasia ŭ rasijskim etnasie. Hety narod mieŭ samanazvu vaďďalaizchd (adkul i pachodzić «vodź») i nasialaŭ terytoryju siońniašniaj Leninhradskaj vobłaści. Heta ich ziemli nazavuć Inhiermanłandyjaj, ci Ižoraj. Ale što pryviało tudy Usiasłava? Mikoła Jermałovič vyłučyŭ hipotezu, što maci połackaha kniazia mahła pachodzić z hetaha plemieni. Hetaja viersija nie maje dakumientalnych paćvierdžańniaŭ. Ale my peŭna viedajem pra vodź toje, što hety narod u CHI st. płaciŭ daninu Noŭharadu. Danina była ciažkaj — u nieŭradlivy 1071 na Biełavoziery ŭspychnie paŭstańnie. Miascovaje nasielnictva na čale z vałchvami pryniasie ŭ achviaru naŭharodskich pasadnikaŭ i padzielić zapasy chleba i miodu. Vajavoda Jan Vyšacič paśla žorstka zadušyć chvalavańni i simvalična paviesić vałchvoŭ na dubie.
U pastajannych supiarečnaściach z Noŭharadam finskim lasnym družynam treba byŭ taki daśviedčany vajar, jak Usiasłaŭ. Adnak jaho vyprava na Noŭharad była niaŭdałaj — u bitvie na race Hzieni naŭharodcy pad kiraŭnictvam kniazia Hleba Śviatasłaviča razhramili vodź, a Usiasłaŭ trapiŭ u pałon.
«Adpuścili Boha dziela»
I tut los padnios jamu jašče adzin niečakany padarunak. Usiasłava, jak paviedamlaje Naŭharodski letapis, pieramožcy «adpuścili Boha dziela». Mahčyma, jon prysiahnuŭ bolš nie napadać na Noŭharad. Raśli i naŭharodska-kijeŭskija supiarečnaści. Naŭharodcam było palityčna niavyhadna trymać takoha voraha Kijeva, jak Usiasłaŭ, u viaźnicy. Bolšuju karyść jon prynios by im na čale połackich družynaŭ.
I ŭ 1071 Usiasłaŭ niečakana dla kijeŭskaha harnizona ŭ Połacku źjaviŭsia pad ścienami svajoj stalicy dy vyhnaŭ kijeŭskaha staŭlenika. Reakcyja była chutkaj — u tym ža hodzie Iziasłaŭ nakiravaŭ na Połaččynu vojska. U bitvie la Hałacičaska połackaje vojska było raźbitaje. Dzie byŭ toj Hałacičask — i siońnia zahadka. Ale, vidać, pa-za miežami Połackaj ziamli. I paśla bitvy kijeŭskaje vojska na Połack nie pajšło.
Raskałoć i asłabić
Usiasłaŭ z dośviedu viedaŭ, što Jarasłavičaŭ, kali jany dziejničajuć razam, jon pieramahčy nie moža. Tamu, umacavaŭšysia ŭ Połacku, Usiasłaŭ zaniaŭsia raźjadnańniem bratoŭ. Užo ŭ 1073 čarnihaŭski kniaź Śviatasłaŭ vyhnaŭ z Kijeva svajho brata Iziasłava. Pamahaŭ jamu Usievaład Pierajasłaŭski. Braty, kali vieryć letapisam, bajalisia, što Iziasłaŭ uvojdzie ŭ sajuz ź ich daŭnim voraham Usiasłavam Połackim. Hety sajuz niby mieŭsia być aformlenym praz šlub kniaskich dziaciej — čarnihaŭski kniaź zajaviŭ bratu, što «Iziasłaz svacicca z Usiasłavam». Praŭda, słova «svacicca» mahło značyć jak «zmaŭlacca» — prajektaŭ «sajuznaj damovy» kniazi daśledčykam nie pakinuli. Iziasłaŭ uciok u Polšču, jakaja rehularna davała prytułak ruskim kniaziam. Ale i Śviatasłaŭ nie śpiašaŭsia iści vajnoj na Połack: u znosinach nastupaje paŭza, vierahodna, mirnaja.
Praz try hady Śviatasłaŭ pamior — na 50-m hodzie žyćcia, padčas adnoj ź pieršych, viadomych nam pavodle piśmovych krynic, chirurhičnych apieracyj va Uschodniaj Jeŭropie, ad «rezańnia žełvie» (razrazańnia puchliny). Z nastupnikami Śviatasłava Połack znachodziŭsia ŭ stadyi piermanientnaha kanfliktu. Pra heta moža raspavieści «Pavučańnie» Uładzimira Manamacha.
Kłopat Manamacha
Uładzimir — znakamitaja postać u historyi Rusi. Jon byŭ synam adnaho z antahanistaŭ Usiasłava — Usievałada Jarasłaviča i dački vizantyjskaha impieratara Kanstancina ICH Manamacha. Uładzimir (1053—1125) byŭ samym adukavanym z ruskich kniazioŭ, jon skłaŭ dla dziaciej tvor-pavučańnie, jak treba žyć i kiravać. Choć sam u realnym žyćci nie zaŭsiody trymaŭsia apisanych pryncypaŭ. «Pavučańnie» cikavaje nam tym, što źmiaščaje padrabiaznyja źviestki pra padziei 1070—1110-ch, najpierš pra zmahańnie z Usiasłavam Połackim.
Manamach raspaviadaje, jak letam 1077 jon z baćkam chadziŭ na Połack. Pra vyniki pachodu nie paviedamlajecca, heta dazvalaje mierkavać, što pałačanie vystajali. Uzimku taho ž hoda Manamach užo razam z połaŭcami — znoŭ u pachodzie suprać Usiasłava. Zachopniki padpalili horad, ale ŭmacavany dziadziniec uziać nie zmahli... Čamu takaja aktyŭnaść — pa dva pachody na hod? Treba pryhadać, što Usiasłaŭ parazumieŭsia z Noŭharadam. I ciapier sprabavaŭ padparadkavać svajoj uładzie Vierchniaje Padniaproŭje. Heta sustreła žorstki adpor kijeŭskich kniazioŭ.
Uvosień 1078 połacki kniaź ździejśniŭ samy rašučy krok svajoj «dniaproŭskaj» palityki — napaŭ na Smalensk i spaliŭ jaho. Uładzimir Manamach z vojskam sprabavaŭ dahnać Usiasłavavu družynu, źmianiajučy koniej. Nie dahnaŭ, ale «pavajavaŭ» vakolicy Łukomla, Łahojska i Drucka. U 1084 (albo 1085) Manamach znoŭ idzie na poŭnač: razam z połaŭcami jon uziaŭ Miensk i nie pakinuŭ u horadzie «...ni čaladzina, ni skaciny». Heta značyć, zachapiŭ samy kaštoŭny nabytak — raboŭ i bydła.
Potym paviedamleńni pra Połaččynu źnikajuć sa staronak ruskich letapisaŭ až na vosiem hadoŭ. Zatoje zapisy, jakija datujucca 1092, całkam nievierahodnyja.
Našeście naŭja
Pa połackich vulicach unačy na vulicach snoŭdała niačystaja siła. Kali ž chto aśmielvaŭsia vysunucca sa svajho žytła, «byvaŭ uražany niabačna ad biesaŭ jazvaj i ad taho pamiraŭ». Paśla pačali źjaŭlacca zdani na koniach, ale samich koniej nie było bačna — tolki ślady kapytoŭ. Letapisiec daje nazvu hetym vuścišnym pryvidam — naŭjo — i padkreślivaje, što navała pryjšła z Drucka.
Etymołahi kažuć, što «naŭjom» nazyvali niabožčykaŭ, jakija pamierli na praciahu hoda. Daśledčyki pa¬roznamu tłumačyli letapisnaje paviedamleńnie. Historyk Leanid Alaksiejeŭ ličyŭ jaho «typova litoŭskim padańniem», zapisanym na Połaččynie, jakoje paźniej trapiła ŭ letapisy. Maŭlaŭ, chryścijanskaje Połackaje kniastva procistaŭlałasia złunasłańniu z susiedniaj pahanskaj Litvy. U padmacavańnie viersii aŭtar pryhadvaje, što litoŭcy ŭ staražytnaści chavali niabožčyka razam ź jaho kaniom. Mikoła Jermałovič bačyŭ u historyi z «naŭjom» prapahandysckija chitryki Kijeva, jaki chacieŭ pakazać Połaččynu hniazdom djabalskaj niečyści i praklatym krajem. Mahčyma, u asnovie lehiendy lažyć praŭdzivy fakt niejkaj epidemii, jakaja pačałasia ŭ Drucku i dajšła da Połacka.
Ale varta źviarnuć uvahu na hod, pad jakim apisanaja padzieja. Letapisy vialisia pavodle vizantyjskaj sistemy letaźličeńnia, ad stvareńnia śvietu, i našeście naŭja na Połack adbyłosia ŭ 6600 hodzie. Praz kožnyja sto hod — u 1092, 1192, 1292 i h.d. (6600, 6700, 6800…) uschodniechryścijanski śviet čakaŭ kanca śvietu. Historyk Hienadź Siemiančuk vykazvaje dumku, što historyja z našeściem niečyści mahła źjavicca ŭ suviazi ź pikam eschatałahičnych čakańniaŭ. I «naŭi» na koniach źjaŭlajucca vieršnikami Apakalipsisa.
Aproč taho, daśledčyki znachodziać tut jaŭnyja paraleli z hiermanskim falkłoram i archaičnymi zvyčajami — kali moładź źbirałasia va ŭzbrojenyja konnyja hrupy i napadała na varožyja plamiony. Taki abrad nazyvaŭsia Dzikim palavańniem. Padobnym čynam «połackaje naŭjo» i pakazanaje na minijaciurach Radziviłaŭskaha letapisu — čornyja postaci skačuć na koniach, navodziačy žach na navakolle.
Pieršy narodny abrańnik
Kniaź Usiasłaŭ, hieroj i achviara, pieramožca i šmatkroć pieramožany, pajšoŭ z žyćcia ŭ 1101. Letapisiec paznačyŭ nie tolki dzień, ale navat čas jaho skonu — 14 krasavika, a 9-j hadzinie dnia, u sieradu. Niby padkreślivajučy nieardynarnaść postaci połackaha kniazia.
Što ž pakinuŭ Usiasłaŭ nam, duchoŭna ci kreŭna źviazanym ź jahonaj dziaržavaj i ziamloj? Biezumoŭna, hetaja postać uvachodzić u biełaruski panteon. Ale jak zdaryłasia, što połacki ŭładar, jaki prajhraŭ stolki bitvaŭ, pakinuŭ taki hłyboki śled u narodnaj pamiaci? Viadoma, da hetaha spryčynilisia kijeŭskija padziei 1068, kali na chvali paŭstańnia kniaź atrymaŭ areoł narodnaha abrańnika.
Asnoŭnym ža vynikam dziejnaści Usiasłava treba ličyć zachavańnie celnaści i palityčnaj niezaležnaści Połackaj dziaržavy. Za 57 hadoŭ Usiasłavavaha kiravańnia Połackaje kniastva tolki čatyry hady — ad 1067 da 1071 — znachodziłasia pad uładaj Kijeva. Niečakanaj moža padacca i inšaja statystyka. Jak pakazaŭ Marat Klimaŭ, za čas uładarańnia Usiasłava, jakoha časta nazyvajuć avanturystam, tolki 15—20 hadoŭ prypadajuć na pieryjady aktyŭnych vajennych dziejańniaŭ. Usiasłaŭ kančatkova dałučyŭ da Połackaj ziamli Nižniaje Padźvińnie i pačaŭ baraćbu za pašyreńnie kniastva na ŭschod. Adbudovu połackaj Safii i adnaŭleńnie Mienska taksama možna zaličyć na stanoŭčy rachunak hetaha niaŭrymślivaha čałavieka i ŭładara.
Usiasłaŭ Čaradziej
(1029—1101) Połacki kniaź. Adstojvaŭ niezaležnaść Połackaj ziamli. Kiravaŭ 57 hadoŭ (1044—1101). Zmahaŭsia z Noŭharadam za handlovyja šlachi. Karotki čas (1068) byŭ kijeŭskim kniaziem. Pry im Połack zajmieŭ Safijski sabor i staŭ roŭnym pa vieličy inšym dvum vialikim uschodniesłavianskim centram — Noŭharadu i Kijevu. Zhadvajecca ŭ «Słovie pra pachod Iharaŭ», u narodnych bylinach. Vobraz Usiasłava šyroka pradstaŭleny ŭ biełaruskim mastactvie, u Połacku jamu staić konny pomnik.
Aleh Dziarnovič
Historyk. Nar. u 1966. Aŭtar pracaŭ pa historyi, historyi kultury, archieałohii Siaredniaviečča i Novaha času.
