Frahmienty zdevalvavanych maniet.
Hirka.
Askalepki šklanych branzaletaŭ. Takija rabili ŭ Kijevie da tatarskaha našeścia.
Rybina łuska ź Siaredniaviečča.
Bronzavaja matryca dla vyrabu padviesak.
Kavałak posudu z arabskim nadpisam — jašče adna zahadka staražytnaha Kreva.
Kreva — znakavaje miesca ŭ biełaruskaj historyi. Z Kreŭskaha zamka biare pačatak tradycyja muravanaha abarončaha dojlidstva VKŁ.
Kreŭskaj unijaj pačynajecca supiarečlivy praces intehracyi VKŁ i Polščy, jaki adzyvaŭsia paŭtysiačahodździa. Ale jość jašče adzin siužet, jaki intryhuje nieabyjakavych da historyi Biełarusi — historyja Kreva jak adnaho z palityčnych asiarodkaŭ daŭniaj Litvy, adnaho z centraŭ etničnych i palityčnych pracesaŭ nakonadni ŭźniknieńnia Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
Pamyłkaj budzie mierkavać, što daŭniaje Kreva znachodziłasia ŭ siońniašnim miescy — vakoł muravanaha zamka XIV st. Vyhladaje, što jakraz miastečka ŭźnikła vakoł zamka, paźniej za jaho. Ale dzie znachodziłasia pieršapačatkovaje Kreva?
Rańniaje Kreva
Pa šlachu na Smarhoń, za dva kiłamietry na poŭnač ad muravanaha zamka znachodzicca Kreŭskaje haradzišča. Jano vizualna vyłučajecca navat siarod pahorkavych łandšaftaŭ Ašmianskaha ŭzvyšša. Haradzišča siahaje 20 m vyšyni, jaho dziadziniec atočany 5-mietrovymi ziemlanymi vałami.
Kreŭskaje haradzišča padobnaje da haradziščaŭ Žaleznaj epochi pačatku našaj ery. Dziasiatki ich abžyli nasielniki paŭnočnaha zachadu Biełarusi, jakoje vyznajuć jak nasielnictva kultury štrychavanaj kieramiki. Paźniej haradziščy stali schoviščami, kudy ludzi źbiahałasia ŭ časy niebiaśpieki. Nasielnictva ich było bałckim.
Z metaju pošuku rańniaha Kreva letam 2013 na haradziščy byli praviedzieny archieałahičnyja daśledavańni. Inicyjataram ich vystupiŭ Miascovy dabračynny fond «Kreŭski zamak», jaki ŭžo raniej finansavaŭ raskopki na miescy Mikolskaj carkvy i Juravaj hary ŭ Krevie, i pra što ŭžo pisała «Naša Niva».
Matryca słavianskaha juvielira
Znachodki byli niečakanymi. Na Kreŭskim haradziščy masava sustrakajecca kieramika, zroblenaja na hančarnym kole, z tradycyjnym liniejna-chvalistym arnamientam. Taki kieramičny posud vyznačajuć jak słavianski: daŭnija bałty nie viedali hančarnaha koła. U Krevie taksama byli znojdzieny admietnyja mietaličnyja vyraby.
Naprykład, u adnym z šurfoŭ trapiłasia bronzavaja lilejapadobnaja padvieska. Tak ujaŭlałasia napačatku. Ale paśla vyjaviłasia, što pierad nami navat nie sama padvieska, a matryca, z vykarystańniem jakoj rabili takija padvieski. Technałahična heta vyhladała tak: na bronzavuju matrycu nakładałasia srebnaja płaścinka, jakaja i adciskałasia na matrycy, paŭtarajučy jaje formu i arnamient. Potym ciśnionaja pałoska prypajvałasia da hładkaj, i ŭtvarałasia fihurnaja pustaciełaja lohkaja padvieska. Srebnyja padvieski možna było składać u karali. Kreŭskaja matryca śviedčyć pra isnavańnie na haradziščy centra vyrabu takich padviesak i karalaŭ.
Padobnyja padvieski znachodzili ŭ bahatych skarbach pad Kijevam, u składzie znakamitaha Viščynskaha skarbu (Rahačoŭščyna), schavanaha, padobna, padčas manholskaha napadu ŭ siaredzinie CHIII st. Ale najbolš takich padviesak znachodziać na haradziščach kryvickaj Smalenščyny i datujucca CHII—CHIII st.
Takija padvieski byli častkaju ŭboru haradskich žycharak.
Branzalety z Kijeva
Siarod kreŭskich znachodak jość materyjały, jakija majuć navat lepšaje datavańnie i naŭprost śviedčać pra haradski charaktar pasielišča. Heta šklanyja branzalety. Frahmienty takich branzaletaŭ roznaha koleru sustrakajucca praktyčna va ŭsich haradach Uschodniaj Jeŭropy ŭ płastach CHI—CHIII st. Jany byli ŭlubionym upryhožańniem hara-džanak. Sialanki ich nie nasili, miarkujučy pa viaskovych kurhannych pachavańniach.
Archieołahi spačatku ličyli branzalety pradmietami vizantyjskaha impartu: u Vizantyi jany byli pašyranyja, a asnoŭny centr vytvorčaści znachodziŭsia ŭ Siryi. Ciapier daviedziena, što branzalety vyrablalisia i ŭ Kijevie. Ale paśla taho, jak manhoły razhramili Kijeŭ u 1240, vytvorčaść spyniłasia. Krochkija branzalety chutka łamalisia na rukach dziaŭčyn. Tamu pieryjad ich bytavańnia nie siahaje dalej siaredziny CHIII st.
Śviedki pieršych devalvacyj
Aproč upryhožańniaŭ, jakija śviedčać pra prysutnaść u daŭnim Krevie słavianaŭ, jość na našym haradziščy i redkija znachodki, jakija śviedčać pra handlovy patencyjał pasielišča.
Vyłučajecca znachodka dvuch brakteataŭ — upieršyniu ŭ Biełarusi. Brakteat — heta manieta z tonkaj srebnaj płaścinki, bitaja štempielem tolki z adnaho boku na miakkaj padkładcy. Vyjava vychodziła pukataj. Inakš, možna skazać, heta «adnabakovaja» manieta. U Hiermanii brakteaty źjavilisia ŭ pieršaj pałovie CHII st. i chadzili da siaredziny XV st. Ich źjaŭleńnie stała vynikam źmianšeńnia ŭ kancy CHI st. vahi zachodniejeŭrapiejskaha denaryja, jaki, zachavaŭšy raniejšy dyjamietr, staŭ tańniejšym. Spačatku tonkija denaryi bili pa-staromu, ale vyjavy prastupali na advarotnyja baki, skažajučy aficyjnyja znaki lehitymacyi maniety. Dla vypraŭleńnia stanovišča denaryi (pfienihi, «fieniki»), tonkija, jak folha, stali bić adnabakovymi.
Brakteaty jak drobnaja raźmiennaja manieta byli efiektyŭnym inflacyjnym instrumientam. Raz na hod (a ŭ Mahdeburhu — dvojčy) emitent, ad imia jakoha biłasia manieta (kniaź, biskup ci horad) rabiŭ abmien hrošaj: vymaŭ z hrašovaha abaračeńnia brakteaty i zamianiaŭ ich na novyja. A staryja brakteaty-pfienihi prymusova devalvavalisia na 25%. Faktyčna, heta byŭ prychavany padatak — «zbor» na bićcio maniety. Niamieckaja daśledčyca Marhryt Kienedzi ličyć, što taki mietad prymusovaj devalvacyi dapamahaŭ pavialičyć spažyvańnie i skaracić nazapašvańni (ludziam nie było sensu źbirać i zakopvać u skarbach hrošy, jakija abiasceńvalisia, jany kuplali za ich tavary). Heta stymulavała vytvorčaść, viało da rostu dabrabytu nasielnictva i raźvićcia ekanomiki.
Voś čamu pry svajoj masavaści brakteaty redka traplajucca ŭ skarbach. Ciažka znajści takija taniutkija i krochkija maniety i padčas archieałahičnych raskopak.
Kreŭskija maniety naležać da typu tak zvanych «huzikavych» brakteataŭ i ŭ cełym układajucca ŭ pieryjad XIII—XIV stst. Anałahičnyja byli raspaŭsiudžany na terytoryi Niamieckaha ordena ŭ Prusii, u polskim Pamorji, u pryvatnaści, ich bili hdańskija kniazi. Takim čynam, praz brakteaty my majem dokazy handlovych znosin žycharoŭ Kreva z Bałtyjskim rehijonam.
Ale jość jašče adna znachodka, jakaja niepasredna ilustruje zabieśpiačeńnie handlova-hrašovych apieracyj — heta vahavaja manietnaja hirka, znojdzienaja ŭ nižnim (pieradmacierykovym) płaście Kreŭskaha haradzišča. Takija hirki vyrablalisia z kalarovaha mietału (miedzi ci bronzy) i svajoj formaj niečym nahadvali dyjamant — kreŭskaja maje 14 hraniaŭ, na niekatorych ź ich prastaŭleny ŭmoŭnyja paznačeńni vahi. Padobnyja hirki adnosiacca da paŭnočna-jeŭrapiejskaj (skandynaŭskaj) sistemy i źjaŭlajucca nie adzinkavaj znachodkaj u Biełarusi.
Słavianie jak habrei CHII st.
Prykład Kreva CHII—CHIII st. moža skarektavać našy ŭjaŭleńni pra daŭniuju Litvu.
Kali syści sa śfiery biasplonnych sprečak, jakoj była pieršapačatkovaja Litva — bałckaj ci słavianskaj, — to možna parazvažać pra šmatstajny charaktar etničnych i sacyjalnych uzajemadziejańniaŭ u Siaredniavieččy na hetaj zapavietnaj terytoryi Jeŭropy. Padobna, što Litva sapraŭdy vyłučajecca ź inšych bałckich abšaraŭ źmiašanaściu nasielnictva.
My bačym Kreva jak adzin z centraŭ histaryčnaj Litvy. Na materyjałach Kreŭskaha haradzišča CHII—CHIII stst. robicca zrazumiełym, što da epochi ŭtvareńnia Vialikaha Kniastva Litva padychodziła ŭžo z peŭnym cyvilizacyjnym zdabytkam. Tut pačynalisia svaje pracesy rańniaj urbanizacyi i isnavali svaje centry z davoli raźvitaj ramiesnaj vytvorčaściu i aktyŭnymi zamiežnymi suviaziami. Ale treba zrabić adnu papraŭku: urbanizavanym nasielnictvam Litvy byli, jak vyhladaje, słavianie.
Hetaje, mahčyma, niešmatlikaje słavianskaje nasielnictva «pieršapačatkovaj» Litvy zajmała sacyjalnuju nišu, padobnuju na paźniejšuju rolu habrejaŭ u haradach Vialikaha Kniastva ci niemcaŭ u rańniaj Polščy: jany zabiaśpiečvali suviaź sa źniešnim śvietam. Słavianskaje nasielnictva Kreva naładžvała handlovyja i technałahičnyja kantakty najpierš z susiedniaj Połackaj ziamloj. Kali vysnovy paćvier-dziacca, heta źmienić ujaŭleńni pra epochu ŭtvareńnia VKŁ. Staražytnaja Litva paŭstanie pierad nami mienš hamahiennaj i bolš intehravanaj u protabiełaruski abšar.
Čym ža było Kreŭskaje haradzišča ŭ CHII—CHIII st.: słavianskaj faktoryjaj siarod bałckaha nasielnictva, rańniefieadalnym zamkam nobila Litvy ci rańnim horadam? Adkazać na hetyja pytańni zmohuć tolki dalejšyja daśledavańni.
