Kaścioł u Subotnikach
Ściapan Muraŭjoŭ
Subotniki — radzima Zianona Paźniaka. Kali chto dumaje, što nazva vioski niejak źviazana z kamunistyčnym minułym, toj pamylajecca. Pasielišča z časoŭ VKŁ uvachodziła ŭ skład Vilenskaha vajavodstva.
Kaścioł Śviatoha Uładzisłava — tutejšy pomnik architektury nieahotyki. Hraf Uładzisłaŭ Umiastoŭski, jaki ŭ XIX st. prafinansavaŭ budoŭlu, cehłu zamoviŭ u Francyi. Ałtar zrabili varšaŭskija majstry, pałatno ž u im — bavarskaje.
Miž inšym, u hetym kaściole i achryścili Zianona Paźniaka, jaki naradziŭsia ŭ Subotnikach naprykancy Druhoj suśvietnaj vajny. U vioscy jašče žyvuć ludzi, jakija pamiatajuć Zianona nie jak trybuna i palityka, a jak vučnia i maładziona. Pryadčynić zaviesu nad ułasnym žyćciom, jakuju ŭźvioŭ jon sam, było taksama adnoj z met vandroŭki.
Pamiežnaja zona
Kali ja vyjšaŭ la pavarotu na Subotniki, adrazu adčuŭ, što patrapiŭ u zonu biaźludździa, nieŭzaranych paletkaŭ dy niekranutych lasoŭ voddal. Tłumačeńnie tamu prostaje — 30-kiłamietrovaja pamiežnaja ź Litvoj zona. Heta hadami vyklikaje narakańni ŭ miascovych. Kab pryjechać da ich, patrabujecca zaprašeńnie ź vioski, zavieranaje ŭ sielsaviecie. Niama — łoviać-štrafujuć… Ad paŭmiljona i bolej. Moj zaprašalny kvitok byŭ vyrableny praz znajomcaŭ ź Lidy.
Da Subotnikaŭ subotnim ža rankam daviałosia 15 kiłamietraŭ iści piechatoj, tak i nie sustreŭšy nivodnaha spadarožnaha aŭto. Adziny ž maršrutny aŭtobus u rajcentr i nazad chodzić raz na tydzień, pa paniadziełkach. Pra što mnie najpierš paskardziŭsia 77-hadovy pan Česłaŭ, čyja chata sustrełasia mnie praź pieršyja 5 kiłamietraŭ. «Pajedź u toje ž Iŭje da ŭračoŭ, — paskardziŭsia jon, — a paśla pakutuj, jak viarnucca nazad!»
Tym nie mienš, aptymizmu pan Česłaŭ nie hublaje — zastalisia sadok, kurki i piensija ŭ paŭtara miljona.
Śmiejučysia, kaža, što za jaje možna kupić nieštačka, jak za zarobak u 30 rubloŭ u savieckija časy.
Jašče praz dva kiłamietry darohi spyniŭsia kala chaty Stanisłavy Jedź. 75-hadovaja ciotka Stanisłava, ubačyŭšy mianie zdala, vyjšła sustreć z 5-hadovym unukam Andrusiom. 44 hady adpracavała jana dajarkaj u kałhasie. Svaju karoŭku dahetul trymaje. Uratavała ad uładnych «represij» parsiučkoŭ. Ciapier radujecca, što Lidski miasakambinat uvajšoŭ u lik troch u krainie, jakim dazvoleny ekspart śvininy ŭ Rasiju.
Dapamahajuć i dzieci — ich u jaje šaściora. Razam z matulaj žyvie tolki syn-kambajnier. Sa skruchaj kaža, što, zarabiŭšy na ŭborcy 7 miljonaŭ, uzimku i miljona nie atrymaje.
I ŭsio-tki dapamahaje susiedcy, adzinokaj spadaryni Halinie, jakaja straciła zrok. Apaviadaje, što ŭ toj niejak schapiła serca, i «chutkaja» admoviłasia vieźci ŭ iŭjeŭskuju balnicu — maŭlaŭ, «svaimi» da rešty zavalenaja.
U Subotnikach ža lakarniu 9 hadoŭ tamu zakryli na maich vačach, kali prajezdam zavitaŭ tudy ŭ pieršy raz. Na vulicu vykinuli 26 čałaviek absłuhi, zubnoha ŭrača, likvidavali čatyry sacyjalnyja łožki. Ułady cynična nazvali heta «restrukturyzacyjaj łožkavaha fondu». Babulki sa ślaźmi žalacca na svaje chvaroby i los. Darečy, budynak lakarni na 50 łožkaŭ byŭ zbudavany jašče ŭ 1930-ja na srodki Lihi nacyjaŭ.
Pa darozie sustrakaju 46-hadovaha dahladčyka Vacłava Bahdankieviča. Šlach jaho štodzień — 4 kiłamietry na fiermu i nazad, dzie pracuje z 8 ranicy da 17.00. Ad ułady ničoha nie čakaje: «Aj, chiba Łukašenka źviedaje kali-niebudź, što ŭ Subotnikach vytvarajuć?! Učora chleb adnoj canoj, zaŭtra druhoj. Kaho ni pastaviać, nam usio roŭna haravać…»
Pierad samaj vioskaj zachodžu da «zamožniejšaha» ŭ navakolli haspadara — 45-hadovaha fiermiera Ivana Paško, adnaho z čatyroch u Subotnikach.
Choć pryvatnym ułaśnikam jaho možna nazvać ź vialikaj napruhaj. Na dvary — staraja «siamiorka», traktarok 1982 hoda vypusku, kasiłka. U arendzie ŭsiaho 2 hiektary. Sadžaje bulbu, jakuju ŭ jaho zakuplaje rajbaza harodniny. Kaža, kab była mahčymaść uziać techniku pa lizinhu, paciahnuŭ by i 30 hiektaraŭ.
A kab naładzilisia adnosiny ź Litvoj, zrabiŭ by zamach i na ŭsie 100 — hleba dobraja. Uradžajnaść pa 200 centnieraŭ. Ale zakupniki z Rasii ŭ 30-kiłamietroŭku zavitvać nie rašajucca. Tamu i darohi pustelnyja — moładź nie maje pierśpiektyŭ i źbiahaje…
Sučasnyja Subotniki
Subotnikaŭcy svaju viosku nazyvajuć «pamirajučaj». Niekali ŭ Subotnikach i 43 viosačkach i zaścienkach navokał pražyvała da 4 tysiač čałaviek, zastałosia mienš tysiačy, dy i toje pieravažna piensijanieraŭ. Byŭ tut śpirtzavod dy makaronny cech. 4 hady tamu ŭźnik ahraharadok. Hrošaj chapiła, kab asfalt u centry pakłaści dy škołu adramantavać. Na siońnia dla dziejazdolnych ci nie adzinaje miesca pracy — žyviołahadoŭčaja fierma «Žymasłaŭl» na 2 tysiačy hałoŭ. Ale ž zarobak… Traktarysty paśla ŭborki atrymlivajuć biaspłatna pa 2–3 tony ziernia.
Staryja z nastalhijaj uzhadvajuć zamožnyja časy da prychodu Savietaŭ.
Baćka 79-hadovaj pani Bahdziul mieŭ zaścienak ź miłym jaje sercu nazovam Božy Dar. Słužyŭ u Vojsku Polskim u «čvartym pałku ŭłanaŭ». Łaviŭ «špijonaŭ», što z SSSR praz «uschodnija kresy» pierachodzili ŭ Niamieččynu. NKUS raskułačyła i adpraviła jaho na 10 hod pa 58-m artykule ŭ Narylsk, dzie budavaŭ čyhunku. Paśla pamior u šachcie ŭ Karahandzie. Spytvaju, ci trymajuć kryŭdu na Savieckuju dyj ciapierašniuju ŭładu?
— Kaniešnie! Łukašenka mnie ž ničoha nie viarnuŭ. Unučka pytajecca — babula, što ty na ŭsich zdymkach u adnoj i toj ža sukiency? A na vačach — niekali svaje 50 hiektaraŭ ziamli dy 40 hiektaraŭ sadu.
Da słova, supraciŭ kamunistyčnaj uładzie prymaŭ tut i adkrytyja formy. Ja jašče paśpieŭ sustrecca ź Janam Navickim — asobaj lehiendarnaj i pavažanaj na ŭsioj Iŭjeŭščynie. Heta dziakujučy jamu niekranutym zastaŭsia kaścioł Śviatoha Uładzisłava.
U 1974 hodzie tahačasnyja kałhasnyja kiraŭniki vyrašyli zrabić z chrama łaźniu. Dziadźka Jan, jaki hraŭ tam na arhanie, arhanizavaŭ dziasiatki listoŭ ad pratestujučych viernikaŭ va ŭsie instancyi — ad abłasnoha ŭpraŭleńnia kultury da CK KPSS.
U KDB jaho na dopyty vyklikali pa 2 razy na tydzień. Ździekavalisia i pahražali, što dzieci «zhibiejuć» i «nikudy nikoli nie vyjeduć sa dvara». Pravakavali — pastavili muku vazić z kabietami, jakim dali «zadańnie» ŭkraści kolki miachoŭ, kab paviesić na Navickaha spravu. Ale viaskoŭki jaho nie zdali — rassypali muku pa mašynie. Mnie ŭ časie razmovy jon skazaŭ:
— Kab rajkam zahadaŭ staršyni kałhasa paviesić mianie — paviesili b. Ale ja byŭ «paśvienciŭšysia», što nie paddamsia partyi hetaj…
Adnak na ŭsich postsavieckich miascovych vybarach jaŭka ŭ Subotnikach była ci nie stoadsotkavaja. Svajo tłumačeńnie mnie daŭ nastaŭnik i eks-staršynia vybarčaj kamisii Ivan Kursievič:
— Z kałhasnych časoŭ staryja vybarščyki trasucca: nie prahałasuješ jak zahadaŭ staršynia sielsavieta, značyć, karmoŭ nie vypišuć ci karovu na dalokija zahony hnać prymusiać. Byŭ vypadak, śmiech i hora, — bałatavalisia na adnym učastku doktar i bryhadzir. I voś babulka, da jakoj pryjechali sa skryniami, kaža — dzietki, kaho ž mnie vykreślivać? Doktara — dyk nie budzie lačyć, bryhadzira — siena nie daść. Chaj lepš udvoch zastajucca! Hałoŭny kozyr u rukach ułady — toje, što pastaviła nasielnikaŭ u stan žabractva. I ŭvieś čas udała hetym karystajecca…
Małaja radzima pra Zianona
Na vybarach 1994, niahledziačy na šalonuju antypaźniakoŭskuju prapahandu, za Zianona prahałasavała bolš za 70 pracentaŭ jaho adnaviaskoŭcaŭ. U vioscy tady isnavała supołka BNF. Paśla raspałasia i na ŭsich nastupnych vybarach front ciarpieŭ parazu.
Były dyrektar i nastaŭnik historyi miascovaj škoły, 88-hadovy Ściapan Ihnatavič Muraŭjoŭ parazu Zianona Paźniaka na pieršych u krainie vybarach tłumačyŭ tym, što toj napužaŭ viaskoŭcaŭ «razhonam kałhasaŭ», admienaj piensij, poŭnym razryvam suviaziej z Rasijaj. Pra heta pisałasia ŭ sfalšavanych i raskidanych pa vioscy ŭlotkach, z adpaviedna «adredahavanaj» prahramaj BNF. U apošniuju sustreču Ściapan Ihnatavič udaryŭsia ŭ školnyja ŭspaminy pra junaha Paźniaka:
— Vučyŭsia dobra, byŭ siabram dramatyčnaha hurtka. Ale ŭ chacie vychavańnie było jaŭna nie savieckaje. Da prykładu, u trecim kłasie namalavaŭ siabie vuhalnyja vusy «pad Piłsudskaha» i niekalki hadzin takim siadzieŭ na ŭrokach.
Ja sam za ručku ciahnuŭ jaho ŭ prybiralniu pad kran. A jašče lubiŭ tuzać za koski dziaŭčat. Ale mocna i nazaŭždy pavažaju jaho paśla Kurapat. Pieradajcie praz hazietu majo jamu pryvitańnie!
Spadarynia Aza Jurkina była ŭ Subotniki raźmierkavana adrazu paśla zakančeńnia piedinstytuta. U Zianona vykładała rasiejskuju movu i litaraturu ŭ 9 kłasie. Jana ŭspaminaje:
— Jon časta byvaŭ prastudžanym. I kab pieramahčy chvaroby, aktyŭna zajmaŭsia sportam, u pryvatnaści, hiravym. U vyniku, uźnikli prablemy z sercam, byli propuski zaniatkaŭ.
Ale ja zaŭždy na ŭrokach adčuvała jaho surjozny, udumlivy pozirk. Jamu padabalisia hieroi dziejańnia, što ŭ rašučy momant nie vahalisia, a viedali što rabić.Takija, jak Siarhiej Ciulenin z «Maładoj hvardyi» Fadziejeva. Pra apošniaha napisaŭ mnie sačynieńnie. Nie pamiataju, adnak, kab z kim-niebudź mocna siabravaŭ…
…Na pieršych prezidenckich vybarach u 1994 hodzie aŭtar hetych radkoŭ byŭ davieranaj asobaj kandydata Zianona Paźniaka. U časie kampanii ja rychtavaŭ pieradvybarčyja efiry lidara BNF na dziaržaŭnym radyjo. Va ŭładnych ŚMI panavała sapraŭdnaja vakchanalija, kali jaho baćki, rodnyja chłuśliva nazyvalisia «palicajami», «fašysckimi prysłuhačami». Zianon Stanisłavavič paśla adnaho z udałych zapisaŭ pryhadaŭ svajho dziadźku, kamandzira tanka, jaki zhareŭ pry pierapravie praz Oder, prapuściŭšy napierad canoj žyćcia ŭvieś ekipaž. Ja prapanavaŭ tut ža ŭklučyć fakt u efir. Ale ŭ Paźniaka zajhrali žaŭłaki: «Heta nielha, nie dla ŭsich, bo maja intymnaja reč!»
Dahetul nie mahu dać adkaz, ci maje prava na takoje rašeńnie publičny palityk, kali suprać jaho vysoŭvajucca kankretnyja asabistyja abvinavačvańni.
Pry kancy vandroŭki za mnoj zajechaŭ moj dobry znajomca, siabra TBM, krajaznaŭca Michaś Buračeŭski. Jon na Lidčynie pravioŭ nie adnu kampaniju «za Paźniaka i BNF». Dałučyŭsia da zavočnaj dyskusii:
— U biełarusaŭ zdaŭna vypracavałasia nialepšaja tradycyja — z bolšaj achvotaj havaryć i padtrymlivać čužych, a nie svaich prarokaŭ. Da taho ž, siamiejstva Paźniaka ź viaskovaha šerahu ŭ Subotnikach zaŭždy vybivałasia svajoj hłybokaj adukavanaściu i, pa tahačasnych mierkach, zamožnaściu.
Ź inšaha boku, u apazicyi da ŭłady siońnia znachodzicca kožny, chto adčuŭ, jak pahoršyłasia žyćcio. I kali šlach Praŭdy da čałaviečaj dušy dla niekaha pierakryty byŭ chłuślivaj prapahandaj, u peŭny čas śviadomaść siabie prajavić.
***
Razam ź Michasiom pierad adjezam zachodzim u kaścioł Śviatoha Uładzisłava. Spyniajemsia pierad partretam hrafa Umiastoŭskaha, čytajem žałobny nadpis, pierad jakim nieadnarazova ŭ roznyja hady stajaŭ i Zianon Paźniak. Voś hetyja słovy, jakija taksama paŭtaraju ŭ ciažkija chviliny: «Złomleny, ale nie žalusia».
