Paŭstańnie 1863 hoda zakranuła ŭsie słai nasielnictva Biełarusi. Ale samyja žorstkija represii carskich uładaŭ abrynulisia na šlachtu, jakaja ŭ bolšaści svajoj padtrymała paŭstancaŭ.
Heta była ŭžo nie taja šlachta, što ŭ 1794-m i 1830-1831-m: mnohija zhubili šlachiectva paśla ŭčynienaha rasiejcami «razboru», častka padałasia ŭ čynoŭniki. Da taho ž, u asiarodku šlachty źjaviłasia bahata ludziej, jakija bačyli vializnuju prorvu pamiž sielaninam i panam dy namahalisia jaje pieraadoleć.
Mienavita paŭstańnie zahartavała tych, chto paśla stanie la vytokaŭ madernaj biełaruskaj idei: Francišak Bahuševič, pačynalnik novaj litaratury; Zyhmunt Čachovič ź jaho nastaŭnickim upłyvam na maładoha Janku Kupału; Karal Kastravicki, baćka Karusia Kahanca, jaki narodžanamu ŭ tabolskaj vysyłcy synu zdoleŭ pieradać pačućcio lubovi da biełaruskaj movy…
Hetym šlachcicam było nakanavana zastacca žyvymi. A kolki karyści mahli b prynieści kraju tysiačy palehłych u sutyčkach, dziasiatki pakaranych śmierciu dy vyhnanych. Adzin z samych trahičnych losaŭ byŭ u 20hadovaha Adama Pusłoŭskaha, jaki ŭsiaho paru dzion pabyŭ paŭstancam.
Adnadniovy paŭstaniec Pusłoŭski
Adam dva hady vučyŭsia ŭ Pieciarburhskim univiersitecie, paśla ŭ Krakavie. U 1863-m u rodnaj vioscy Sienna na Navahrudčynie jon arhanizoŭvaje atrad, z 29 paŭstancaŭ jakoha 12 — sialanie.
Jon byŭ schopleny 19 krasavika ŭ bitvie pad Nalibokami (siońnia — Staŭbcoŭski rajon), dzie syšlisia dla abjadnańnia niekalki nievialikich atradaŭ ahulnaj kolkaściu ŭ 150 čałaviek. Rasiejski atrad na čale z majoram Ślačynskim, jaki pravioŭ laśničy, padyšli da paŭstanckaha łahiera niezaŭvažana i adkryli ahoń. Nieabstralanyja paŭstancy padnialisia ŭ ataku. Ale vichor kul prymusiŭ ich adstupić.
Na poli zastalisia 20 zabitych, 5 pałonnych tut ža, na miescy sutyčki, žorstka katavali. Pry dapamozie vakolnych sialanaŭ rasiejcy schapili jašče 30 paŭstancaŭ. Adama Pusłoŭskaha 8 lipienia 1863 rasstralali ŭ Navahrudku na zahad Muraŭjova.
Vykupleny Miniejka
Ašmianski paviet, dzie razhortvalisia hetyja padziei, mieŭ važnaje značeńnie jak dla paŭstancaŭ, tak i dla rasiejskich uładaŭ — jon byŭ raźmieščany pablizu Vilni i bahaty na šlachtu. Sami ž Ašmiany prasłavilisia jašče ŭ paŭstańnie 1830—1831, kali ich žychary vybili z horada rasiejcaŭ. Za heta pasielišča było spalena, a 500 jaho žycharoŭ carskija vojski vyrazali ŭ daminikanskim kaściole padčas nabaženstva.
Pry kancy maja 1863-ha vajskovym kiraŭnikom pavieta pryznačajecca ŭradženiec kraja Zyhmunt Miniejka, navučeniec inžyniernaj škoły ŭ Pieciarburhu i vajskovaj škoły ŭ Hienui, jaki na vakacyi pryjazdžaŭ u rodny majontak.
Sabrany im atrad u 70 čałaviek byŭ raźbity atradam kapitana Juzafoviča na bałocie kala vioski Rasališki pobač z rakoj Isłač (siońnia — Vałožynski rajon). U tych Rasališkach paŭstancaŭ vietliva prymali miascovyja sialanie.
Pieršy ž trapny streł demaralizavaŭ nienavučanych vajskovaj spravie paŭstancaŭ. Nie źviartajučy ŭvahi na zahady Miniejki, jany pakinuli pole boju, svajho kamandzira i raźbiehlisia pa lasach.
Miniejka byŭ schopleny, mocna pabity, i jaho čakała piatla. Adnak biaźlitasny Muraŭjoŭ-viešalnik raptam pajšoŭ na sastupki. Moža, paškadavaŭ jaho maci, jakaja prasiła za syna, a moža, uziaŭ pad uvahu pryviezieny joj vializny dla taho času vykup — 9 tysiač rubloŭ.
Stratu zamianili na 12 hadoŭ prac na nierčynskich šachtach. Pa darozie na katarhu Miniejka źbieh u Francyju, zatym — u Hrecyju, kab zrabicca inžynieram, adkryć znakamity chram Zieŭsa ŭ Dadonie, stać baćkam 9 dziaciej i dziedam premjerministra Hrecyi Andreasa Papandreu dy pamierci ŭ vieku 85 hadoŭ.
Zakaścianieły i ŭparty miaciežnik
Adnym z tych, chto pakinuŭ Miniejku na poli boju, byŭ 22-hadovy kancylarski čynoŭnik Ašmianskaha kaznačejstva Adryjan Snadski z majontka Ihnacynava. Jon razam z 40 inšymi źbiehłymi paŭstancami dałučyŭsia da atrada «Astoja» bratoŭ Hustava i Lavona Čachovičaŭ, apošni ź jakich paśla parazy pad Pastavami byŭ schopleny, pryhavorany da rasstrełu, zamienienym impierataram Alaksandram II 12-hadovaj katarhaj. U hetaj bitvie Adryjan Snadski znoŭ uratavaŭsia i praciahnuŭ baraćbu.
Ale 13 žniŭnia, adpraŭleny pa ježu, jon natrapiŭ na rasiejski atrad, abaraniaŭsia i byŭ schopleny. Rasiejcy acharaktaryzavali Snadskaha jak «zakaścianiełaha i ŭpartaha ŭ złości suprać urada miaciežnika», «pa svajoj raźvitaści, enierhii i davieru, jakim karystaŭsia ŭ šajcy, byŭšy ŭ joj dva miesiacy, moža viedać šmatlikija akaličnaści, ale pa svajoj zaciataści ničoha nie žadaŭ skazać, u iraničnych ža jaho adkazach nikolki nie vidać sardečnaha raskajańnia i škadavańnia da ŭčynku jaho». Adryjan Snadski byŭ rasstralany ŭ Ašmianach 29 žniŭnia.
Uzajemny teror
Paśla Snadskaha ŭ Ašmianach 17 listapada paviesili Franciška Aleksandroviča i rasstralali Piatra Mackieviča. U susiednich Alšanach 18 listapada rasstralali Vincenta Łasinskaha i paviesili Edvarda Stanieviča, dakładna tady ž, kali ŭ Smarhoni paviesili Franciška Apanoviča. Usich piacioch pakarali za zabojstva miascovaha šlachciča Jana Nasieviča, jaki dapamahaŭ rasiejcam.
Teror, raspačaty ŭradam, adhuknuŭsia teroram z boku paŭstancaŭ u adnosinach da pradstaŭnikoŭ miascovaj ułady. Paŭstancy daznavalisia pra sialan, jakija supracoŭničali z rasiejcami, dy adpraŭlali da ich svaich «žandaraŭviešalnikaŭ» — faktyčna karnikaŭ. Adnoj z takich hrup z 19 čałaviek, vyłučanaj z atrada Łankieviča, kiravaŭ słužačy VaršaŭskaPieciarburhskaj čyhunki šlachcic Vincent Hzoŭski z Navahrudskaha pavieta. Hetaja hrupa praktykavała śpiecyfičnuju formu katavańniaŭ: viešali, ale ŭ apošni momant zryvali piatlu i daravali žyćcio. Tak byŭ pakarany sielanin vioski Aduny Francišak Kamaroŭski. Ale nie zaŭsiody hrupa Hzoŭskaha abmiažoŭvałasia «vychavaŭčymi» mietadami: jaje ŭdzielniki paviesili sielanina miastečka Aziory Hrodzienskaha pavieta, dzie paśla na zahad Muraŭjova byŭ paviešany i sam Vincent Hzoŭski.
Niazłomny doktar Askierka
Represii, parazy ŭ bajavych sutyčkach, stomlenaść nasielnictva ad vajennaha stanovišča, sastupki ŭładaŭ na karyść sialanstva i hrašovaje zaachvočvańnie za zdaču paŭstancaŭ zrabili svaju spravu. Paŭstańnie hasła. Namahańni z dapamohaj teroru padtrymać połymia baraćby adciahnuła niesuciašalny vynik na niekalki miesiacaŭ.
Kab paźbiehnuć čarhovaj chvali paŭstańnia, pryznačanaha na viasnu 1864, rasiejskija ŭłady na čale z Muraŭjovym paskarali vyniasieńnie śmiarotnych prysudaŭ. Amal 50 pakarańniaŭ u PaŭnočnaZachodnim krai było ździejśniena za pieršyja 4,5 miesiaca 1864. Adnym z apošnich u hetym śpisie staić proźvišča kamisara Minskaj i Mahiloŭskaj hubierniaŭ Michała Askierki.
Michał naradziŭsia ŭ 1836 u Minsku ŭ šlachieckaj siamji. Skončyŭ miedycynski fakultet Maskoŭskaha ŭniviersiteta i byŭ chatnim lekaram u chvoraha maršałka Sieńnienskaha pavieta Juzefa Śviackaha i Miečysłava Śvientažeckaha, ź siamjoju jakoha mieŭ vielmi dobryja adnosiny (za heta siamja paźniej była sasłanaja ŭ Piermskuju hubierniu).
Kali pačaŭsia jaho vyšuk, Askierka sprabavaŭ vyjechać na emihracyju. Ale ŭ pačatku listapada byŭ aryštavany i pad mocnym eskortam dastaŭleny ŭ Mahiloŭ. Paśla zakančeńnia ŭ śniežni 1863 śledstva, na jakim ni ŭ čym nie pryznaŭsia, nikoha nie vydaŭ i ŭvohule admaŭlaŭ udzieł u paŭstańni, u lutym 1864 adpraŭleny ŭ Vilniu. Ale i tut mietady rasiejskich žandarmaŭ na čale z Łosievym nie dali plonu.
Tamu Askierku znoŭ viarnuli ŭ Mahiloŭ. 4 maja, u Vialikuju piatnicu, Muraŭjoŭ padpisaŭ zahad ab jaho rasstrele. I ŭžo 10 maja 1864 a 9 hadzinie ranicy za turemnym zamkam na vučebnym placy Askierku rasstralali.
U toj ža dzień, viečaram, na prośbu siastry Michała Kanstancyi pryjšło pamiłavańnie. Ale było pozna…
***
Vasil Hierasimčyk
Historyk. Nar. 1987. Skončyŭ Hrodzienski ŭniviersitet, mahistraturu Rasijskaha dziaržaŭnaha humanitarnaha ŭniviersiteta i Torunskaha ŭniviersiteta imia Mikałaja Kapiernika. Pieramožca konkursu «Najlepšy znaŭca paŭstańnia Kastusia Kalinoŭskaha».
