427 hadoŭ tamu, 28 studzienia 1588 hoda, karol polski i vialiki kniaź litoŭski Žyhimont III Vaza vydaŭ pryvilej kancleru VKŁ Lvu Sapiehu na prava drukavać treciuju redakcyju litoŭskaha Statuta. Hety dakumient, jaki tak i zastaŭsia ŭ historyi pad nazvaj «Statut 1588 hoda», staŭsia hałoŭnym zakonam Kniastva na stahodździ i adnačasova adnym z najlepšych u śviecie kodeksaŭ fieadalnaha prava.
Pakolki, ja upeŭnieny, bolšaść čytačoŭ viedaje, što heta za Statut, ja nie budu padrabiazna raskazvać pra praces jaho stvareńnia — lepš zhadajem niekalki cikavych faktaŭ pra jaho. Kali vy ich nie viedali, dobra — značyć, maje namahańni nie daremnyja. Kali viedali — jašče lepš, zaŭsiody pryjemna pisać dla adukavanaj aŭdytoryi.
Staronka ź dziaržaŭnym hierbam Pahonia, fota z wikipedia.org
Dyk voś, dvaccać faktaŭ pra Statut 1588 hoda.
1) Statut 1588 hoda staŭ asnoŭnym zakonam VKŁ u 1589 hodzie. A praca nad im była skončanaja ŭ 1584 hodzie. 1588 hod — heta tolki hod vydačy pryvileju Sapiehu.
2) Piać hadoŭ — z 1584 da 1589 — Statut nie vydavaŭsia nie tamu, što na vydańnie nie chapała srodkaŭ. Asnoŭnaja prablema była ŭ tym, što palaki niadrenna razumieli, što Statut uzmacniaje pazicyju VKŁ jak niezaležnaj dziaržavy. A paśla Lublinskaj unii niekatoryja polskija dziejačy, nie budziem pakazvać palcam, u svaich marach užo bačyli VKŁ čarhovaj pravincyjaj Karony. I pamylilisia.
3) U 1588 hodzie Statut VKŁ byŭ usio ž taki vydadzieny, nie ŭ apošniuju čarhu tamu, što karol Žyhimont III Vaza niebiespadstaŭna bajaŭsia, što, kali praciahvać niebiaśpiečnyja hulni ź litoŭskaj dziaržaŭnaściu, možna lohka stracić tron VKŁ i skasavać dasiahnieńni nie tolki Lublinskaj, ale i Kreŭskaj unii. U vyniku Statut prypyniŭ praces pałanizacyi — tak, zhodna ź jaho artykułami, polskija fieadały nie mieli prava atrymlivać ziemli i pasady ŭ Kniastvie.
4) Niahledziačy na biezumoŭna prahresiŭny charaktar Statuta, jon usio ž nie byŭ pieršaj Kanstytucyjaj VKŁ i najstaražytniejšaj Kanstytucyjaj u śviecie, jak niekatoryja śćviardžajuć. Kanstytucyja — asnoŭny zakon dziaržavy, jaki praduhledžvaje roŭnaść usich pierad zakonam. A u Statucie roŭnaści značna nie chapała — naprykład, pakarańni za zabojstva šlachcica i prostaha čałavieka kardynalna adroźnivalisia. Dla dakumientaŭ časoŭ fieadalizmu nazva «kanstytucyja» ŭvohule nie była karektnaj.
5) Ale toje, što Statut nie byŭ kanstytucyjaj, ničoha nie mianiaje. Pa-pieršaje, biełaruskija ziemli ŭsio roŭna atrymali kanstytucyju pieršymi ŭ Jeŭropie (3 traŭnia 1791 h.), pa-druhoje, Statut usio roŭna byŭ značnym krokam napierad u kadyfikacyi zakonaŭ — pryčym na suśvietnym uzroŭni.
6) U Statucie była realizavanaja ahulnapryniataja siońnia ideja padziełu ŭładaŭ na try haliny: zakanadaŭčaja (litoŭski Sojm), vykanaŭčaja (sam vialiki kniaź i jaho administracyja) i sudovaja (ziemskija sudy, padkamornyja sudy, Trybunał VKŁ).
7) Najlepšym dokazam taho, što Statut byŭ šedeŭram zakanadaŭstva, jość toje, što jaho pazyčyli jak uzor susiednija, navat varožyja, dziaržavy. Tak, artykuły Statuta vykarystoŭvalisia pry napisańni ruskaha «Sobornoho ułožienija», pry kadyfikacyi pruskaha prava, pry raspracoŭcy ukrainskich «Prav, za jakimi sudiťsia małorosijśkij narod».
8) Za stahodździ isnavańnia Statut byŭ pierakładzieny na łacinu, niamieckuju, polskuju, rasijskuju, ukrainskuju i francuzskuju movy.
9) A sam Statut byŭ napisany na starabiełaruskaj movie, što było na toj momant vyklučeńniem u Jeŭropie — paŭsiudna panavała łacina.
10) Statut — kodeks-doŭhažychar. Jaho pryniali ŭ 1589 hodzie, a admienieny jon byŭ navat nie pry padziełach Rečy Paspalitaj, a na paŭstahodździa paźniej. Tak, u Viciebskaj i Mahiloŭskaj hubierniach Rasijskaj impieryi Statut admianili ŭ 1831 hodzie, u Vilenskaj, Minskaj i Hrodzienskaj hubierniach — u 1840 hodzie. Takim čynam, termin dziejańnia Statuta — 251 hod. «Sobornoje ułožienije», raniej raspracavanaje na asnovie Statuta, praisnavała z 1649 da 1832 hoda — to bok 183 hady. Navat najstarejšaja kanstytucyja ŭ śviecie — Kanstytucyja ZŠA — ciapier naličvaje tolki 228 hadoŭ. A Vialikabrytanija naohuł nie maje adzinaj kadyfikavanaj kanstytucyi.
11) Hałoŭnymi demiurhami Statuta stalisia tahačasny kancler VKŁ Jaŭstafij Vałovič (darečy, adzin z tych, chto raspracoŭvaŭ jašče druhi litoŭski Statut 1566 hoda) i padkancler Leŭ Sapieha.
12) Ale — jakaja niespraviadlivaść — u asnoŭnym Statut asacyjujuć tolki z Sapieham, i ŭ artykułach pra Statut zvyčajna jość jaho partret. My nie možam bolš hetaha ciarpieć — tamu voś vam partrety i Sapiehi, i Vałoviča. Kraina pavinnaja viedać svaich hierojaŭ.
13) Statut dziejničaŭ i na tych terytoryjach sučasnaj Ukrainy, što byli pryjadnanyja da Polščy ŭ 1569 hodzie. Takim čynam, krain, u jakich dziejničaŭ Statut, było jak minimum try — Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, Karona Karaleŭstva Polskaha i Rasijskaja impieryja. U Kijeŭskaj, Padolskaj i Vałynskaj hubierniach Statut taksama byŭ admienieny tolki ŭ 1840 hodzie.
14) Upieršyniu Statut byŭ nadrukavany ŭ 1588 hodzie ŭ Vilni, u drukarni Mamoničaŭ. Pieršy pierakład kodeksa na polskuju movu adbyŭsia tolki ŭ 1614 hodzie — praz 25 hadoŭ paśla vydańnia. Pierakładzieny Statut byŭ nadrukavany taksama ŭ Vilni, u toj ža drukarni.
15) U 1592 i 1600 hh. Statuta byŭ pieravydadzieny. U 1614, 1619 i 1623 hh. jon vydavaŭsia na polskaj movie. Nastupnyja polskamoŭnyja vydańni datujucca 1648, 1693, 1744, 1786 i 1819 hh. U 1811 hodzie źjaviłasia pieršaje ruskamoŭnaje vydańnie. A ŭ 1989 hodzie, praz 400 hadoŭ paśla źjaŭleńnia, Statut byŭ nadrukavany na biełaruskaj movie vydaviectvam «Biełaruskaja Encykłapiedyja».
16) Statut maje 14 raździełaŭ i 488 artykułaŭ.
17) Da 2012 hoda było viadoma pra pryblizna 60 ekziemplaraŭ aryhinalnaha Statuta va ŭsim śviecie — 1 u Vialikabrytanii, 6 u Litvie, 6 u Polščy, 11 (!) u Rasijskaj Fiederacyi, navat 5 va Ukrainie i nivodnaha ŭ Biełarusi.
18) Tolki ŭ 2012 hodzie u Biełarusi źjaviŭsia pieršy ekziemplar aryhinalnaha Statuta. Ekziemplar byŭ vykupleny Muziejem historyi Mahilova z pryvatnaj kalekcyi ŭ Maskvie pa inicyjatyvie Andreja Radkova. Hrošy na ŭnikalnuju knihu davali i prostyja ludzi, i biźniesoŭcy, i arhanizacyi. Narešcie 9 červienia 2012 hoda ŭ mahiloŭskaj Ratušy adbyłasia ŭračystaja prezientacyja pieršaha ŭ Biełarusi aryhinalnaha Statuta.
19) Paśla paśpiachovaha viartańnia Statuta ŭ Biełaruś Muziej historyi Mahilova na čale z dyrektaram Alaksiejem Baciukovym vyrašyŭ nie spyniacca na dasiahnutym i praz hod, u traŭni 2013 hoda, nabyŭ jašče adzin ekziemplar Statuta — na polskaj movie, vydadzieny ŭ Vilni ŭ 1744 hodzie.
20) I heta pravilna! Bolš statutaŭ u kožny dom!
