Ślady piataha horada
Z akna haściavych pakojaŭ Łatvijskaj akademii navuk, dzie ja nie pieršy hod spyniajusia, pryjazdžajučy pracavać u Ryhu, adkryvajecca vid na adno z daŭnich pradmieściaŭ bałtyjskaj stalicy. Heta častka Ryhi, adździelenaja ad Staroha horada (Vecrīga) Centralnym rynkam z byłymi anharami ad dyryžablaŭ časoŭ Pieršaj suśvietnaj, nie nadta pryciahvaje turystaŭ.
Luby vandroŭnik, jaki traplaje ŭ hetaje pradmieście, realna apynajecca ŭ atmaśfiery XIX st. — infrastrukturna šmat u čym pabudovy, dvary, zavułki zastalisia takimi, jakimi i byli ŭ epochu burlivaha kapitalistyčnaha raźvićcia Ryhi. Sučasnaha čałavieka ŭrazić kantrast.
Maskoŭski farštat. Vyhlad z 14-ha paviercha budynka Łatvijskaj Akademii Navuk.
Bo tut, u dvarach čatyroch-piacipaviarchovych cahlanych damoŭ charakternaha industryjalnaha vyhladu epochi madernu, mohuć znachodzicca droŭnyja składy, u padvałach zachoŭvajecca vuhal. Tak, siudy była praviedziena elektryčnaść, a taksama vada, časam u vyhladzie kałonki na vulicy. Ale aciapleńnie paraniejšamu ažyćciaŭlajecca hetymi drovami ci vuhalem. Viadoma, niekatoryja kvatery abstalavanyja sučasnymi sistemami zabieśpiačeńnia. Ale heta mahčyma tolki ŭ tych žytłach, haspadary jakich zdolnyja inviestavać u jakaść žyćcia.
Maskoŭski farštat Ryhi. Typovaja zabudova.
Bolšaść kvateraŭ u cahlanych budynkach i draŭlanych damkach u Maskoŭskim farštacie pustuje. U Łatvii adbyłasia paśladoŭnaja, a časam i žorstkaja restytucyja majomaści. Usie daŭnija budynki nabyli svaich haspadaroŭ — naščadkaŭ raniejšych. Srodkaŭ u novych haspadaroŭ niama. Malaŭničyja pustyja kvartały stvarajuć ekzatyčny urbanistyčny łandšaft: pasiarod haradskoj vyspy XIX st. biažyć tramvaj. Kudy jeduć usie hetyja ludzi, kali bolšaść voknaŭ u damach tut zabityja?
Draŭlanaja zabudova – charakternaja asablivaść Maskoŭskaha farštata Ryhi.
Kab acanić pamiery ryžskich pradmieściaŭ XIX st. i kolkaść zakinutych kvateraŭ, varta pryhadać, što ŭ 1897 h. Ryha pa kolkaści nasielnictva (256 tys.) i maštabach kapitału ŭ Rasijskaj Impieryi spaborničała za 4—5 miesca — niepasrednym kankurentam byŭ Kijeŭ (paśla Sankt-Pieciarburha, Maskvy i Adesy). Nakonadni Pieršaj suśvietnaj kolkaść žycharoŭ tut nabliziłasia da paŭmiljona (a siońnia ž u Ryzie pražyvaje kala 700 tys. čałaviek). Ryha była handlovymi varotami Rasijskaj Impieryi na Bałtycy. (U stalicy impieryi ŭ Kranštacie znachodziłasia hałoŭnaja vajenna-marskaja baza, a handlovy port byŭ słaby.) U Ryzie ž ad 1909 h. na Ruska-Bałtyjskim vahonnym zavodzie vyrablalisia samyja masavyja rasijskija aŭtamabili taho času «RusaBałt». Tam ža źbirali najvialikšyja aerapłany «Ilja Muramiec» Ihara Sikorskaha. Niamieckaja, rasijskaja, jaŭrejskaja buržuazija Ryhi zdoleła zarabić vielizarnyja srodki, materyjalnym śviedčańniem čaho i pa siońnia źjaŭlajucca kvartały šykoŭnaha madernu.
Cahlanyja hmachi kanca XIX – pačatku XX stst. u Maskoŭskim farštacie.
U adnym z dvaroŭ Maskoŭskaha farštata.
Na vulicach Maskoŭskaha farštata.
Ciapier praz sacyjalnuju depresiŭnaść Maskoŭski farštat staŭ pryvabnym miescam dla kryminału, jaki bazujecca na narkotykach. Jašče hadoŭ dziesiać tamu tubylcy nie raili źjaŭlacca tam pa viečarach. Pik ekstremy syšoŭ, ale lehiendy, što kazyčuć niervy, zastalisia.
Ale jość i inšaje vymiareńnie Maskoŭskaha farštata. Hety rajon vyłučajecca i relihijnymi asiarodkami. Na ŭskrainie pradmieścia znachodzicca katalickaja sieminaryja z kaściołam — praktyčna adzinaja, jakoj było dazvolena funkcyjanavać u pavajennym SSSR. Amal usie katalickija śviatary toj epochi prajšli ŭ joj padrychtoŭku. Była jašče sieminaryja ŭ Koŭnie, ale jana prymała navučencaŭ tolki ź Litvy.
U samym ža centry pradmieścia mieścicca jašče bolš staražytny asiarodak — staravierskaja Hrebienščykoŭskaja abščyna. Źniešnie kompleks padobny na zamožny kupiecki dom XIX st. Carskaja administracyja zabaraniała staravieram uzvodzić malelnyja budynki, jakija źniešnie choć niečym nahadvali b carkvu. Tolki ŭźviedzienaja ŭ 1905 h., paśla relihijnaj libieralizacyi ŭ Rasii, vysokaja zvanica dazvalaje zdahadacca, što pierad nami relihijny abjekt.
Pažar 1812 hoda
Čamu farštat, ułasna, Maskoŭski? Bo ad XVII st. hetaje pradmieście viadomaje jak miesca kampaktnaha raśsialeńnia rasijskich kupcoŭ. U pačatku XIX st. hetaje pradmieście mieła pieravažna draŭlanuju zabudovu i było spalenaje na zahad rasijskaha vajennaha hubiernatara Ivana Esiena, kali napaleonaŭskija vojski ŭvajšli ŭ miežy tahačasnaj Liflandskaj hubierni.
23 lipienia 1812 h., kali pastupili źviestki pra pierapravu francuzskaha korpusa vyšej pa Dźvinie, Maskoŭskaje pradmieście zapałała. Ale mocny viecier pierakinuŭ połymia i na tyja kvartały, jakija nie płanavałasia źniščać. Sutki hareli ŭsie pradmieści Ryhi, ahoń ledźvie nie pierakinuŭsia na Stary horad.
Francuzy ž i nie płanavali nastupać na Ryhu. Napaleon iluzorna čakaŭ pasłoŭ ad cara Alaksandra I. Ale historyja sa źniščeńniem Maskoŭskaha farštata moža dadać uskosnych arhumientaŭ da daŭniaj dyskusii, chto ŭsio-taki padpaliŭ užo Maskvu ŭ vieraśni 1812 h. Jak bačym, taktyka źniščeńnia resursaŭ i vypalenaj ziamli aktyŭna vykarystoŭvalisia rasijskaj administracyjaj.
U Ryzie ž dziasiatki tysiačaŭ žycharoŭ zastalisia biez dachu i majomaści. Zahinuli najpryhažejšyja rajony. Ryžanie praklinali Esiena, jaki źniščyŭ pałovu horada na padstavie paničnych čutak.
Knižnica ryžskich staravieraŭ
Historyja z pažaram 1812 h. maje dla nas i jašče adno značeńnie — paśla jaho staraviery pačali ŭzvodzić muravanyja budynki na miescy spalenych draŭlanych.
Staraviery z Rasii stali pranikać u šviedskuju Ryhu jašče ŭ pačatku XVIII st, šukajučy paratunku ad dziaržaŭnaha teroru. Staraviery Ryhi, jak i staraviery, što źjavilisia na poŭnačy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, naležać da biespapoŭskaha kirunku. To bok san śviataroŭ jany pryznavali tolki za tymi ź ich, chto byŭ vyśviečany da reformy Nikana. Z časam staryja kananičnyja śviatary pasychodzili z hetaha śvietu, i siarod staraabradcaŭ hetaha radykalnaha kirunku zastalisia adnyja tolki miranie. Tamu i nabaženstvy ŭ biespapoŭcaŭ ažyćciaŭlajucca pa miranskim čynie: adsutničajuć elemienty, što vykonvaje śviatar.
Tut treba adznačyć, što na poŭdni Biełarusi, na Čarnihaŭščynie i Sievierščynie pasialalisia staraabradcy inšaha kirunku — «papoŭcy», jakija stvaryli svaju ijerarchiju i, aproč inšaha, pryznavali śviatarski san pierabiežčykaŭ z novaabradnaj carkvy.
U naš čas bolšaja častka biespapoŭcaŭ abjadnanaja ŭ Dreŭlepravasłaŭnuju Pamorskuju carkvu, a Ryžskaja abščyna zastajecca najbujniejšaj u hetaj carkvie. Ad 1833 h. jana maje nazvu Hrebienščykoŭskaj u honar svajho miecenata kupca Alaksieja Hrebienščykova. Dziakujučy tradycyjanalizmu, zamknionamu ładu žyćcia i praciahłamu znachodžańniu ŭ Ryzie, Hrebienščykoŭskaja abščyna vałodaje absalutna niečakanymi dla nas rarytetami.
Maje znajomyja ryžskija kalehi, fiłołahi Łatvijskaha ŭniviersiteta, prapanavali naviedać knižnicu (knižnyja zbory) abščyny. Ale najpierš treba było atrymać dazvoł. Źviazalisia sa staršynioj abščyny. Toj skazaŭ, što źvierniecca da rady staršyniaŭ, a pra vynik nam paviedamiać. Sapraŭdy, praz dva dni patelefanavali i skazali, što staršyni pahadzilisia dapuścić u knižnicu biełaruskaha daśledčyka. Praŭda, u inšy dzień, čym mierkavałasia raniej, ale dazvoł hetaj zakrytaj supolnaści byŭ atrymany. Pryznacca, ja nie zusim ujaŭlaŭ, što mahu pabačyć pad sklapieńniami vializnaha muravanaha budynka niazvykłaj architektury ŭ lehiendarnym pradmieści Ryhi.
Paśla vitańniaŭ i ŭvažlivaha vysłuchvańnia karotkaj tvorčaj bijahrafii vas pravodziać u adnosna nievialiki pakoj, na voknach jakoha kraty, a ŭzdoŭž ścien — staryja šafy sa šklanymi dźvierkami. Na vašu prośbu, ale nie achvotna, z najbližejšaj šafy dastanuć adnu z toŭstych knižak.
Tytulny arkuš Astrožskaj Biblii 1581 h. Drukar Ivan Fiodaraŭ.
U hetym ścipłym pakoi vy možacie znajści vydańni Astrožskaj drukarni, zasnavanaj maskoŭskim vyhnańnikam Ivanam Fiodaravym pavodle inicyjatyvy i na hrošy kniazia Kanstancina Astrožskaha. Drukarnia pačała dziejničać u Astrahu na Vałyni ŭ 1577—1579 hh., a ŭ 1581 h. źjaviłasia takoje admietnaje vydańnie, jak Astrožskaja Biblija — pieršaje zavieršanaje vydańnie Biblii na carkoŭnasłavianskaj movie. U ažyćciaŭleńni hetaha hrandyjoznaha kulturnaha i relihijnaha prajekta Ivan Fiodaraŭ karystaŭsia taksama pierakładami Francyska Skaryny. Paśla kanfliktu z kniaziem Astrožskim Fiodaraŭ vyjechaŭ u Lvoŭ, ale zakładzienaja im drukarnia praciahnuła dziejnaść. Užo ŭ 1590ia hady dla vydańniaŭ Astrožskaj drukarni byŭ vykarystany šryft, stvorany ŭ Vilni byłym paplečnikam Fiodarava pa Maskvie Piatrom Mścisłaŭcam.
Biełaruski śled my možam znajści i ŭ inšym unikacie z knižnicy Ryžskaj abščyny. Tut zachoŭvajecca pieršaja datavanaja drukavanaja rasijskaja kniha — «Apostał» 1564 h. Hetaje słužbovaje dla nabaženstvaŭ u cerkvach vydańnie ažyćciavili ŭsio tyja ž Fiodaraŭ i Mścisłaviec. Paśla, va ŭmovach cisku kansiervatyŭnych maskoŭskich kołaŭ, drukary pakinuli Maskvu i skiravalisia ŭ VKŁ. U Paślasłoŭi da lvoŭskaha «Apostała» 1574 h. Fiodaraŭ z padziakaj pryhadvaŭ karala i vialikaha kniazia Žyhimonta Aŭhusta, jaki łaskava daŭ jamu mahčymaści ŭładkavacca ŭ novaj Ajčynie.
Apostał 1564 h. (na frontśpisie – jevanhielist Łuka ŭ Tryumfalnaj arcy). Drukary Ivan Fiodaraŭ i Piotra Mścisłaviec. Pieršaja datavanaja drukavanaja rasijskaja kniha.
Na siońnia viadoma kala 65 zachavanych asobnikaŭ «Apostała» maskoŭskaha druku 1564 h., ale adzin nieapisany asobnik zachoŭvajecca taksama ŭ Ryžskaj staravierskaj abščynie. Jak i vydaviec hetaj knihi, staraviery musili byli šukać paratunku ad cisku rasijskaj dziaržavy ŭ susiednich krainach.
Mnie ŭdałosia prabyć u knižnicy kala hadziny. Uvieś hety čas mnie amal nie daviałosia dakranucca da knih — ich trymaŭ u rukach zachavalnik knižnicy. Nie dazvolili i fatahrafavać. Staraviery zastalisia viernymi svajoj tradycyi samaizalacyi i vytrymlivańnia dystancyi, nakolki heta mahčyma ŭ sučasnym śviecie.
Siońniašnija skarby ryžskich staravieraŭ — tolki časta niekali jašče bolšaj kalekcyi. U 1958 h. daśledčyki z «Puškinskaha Doma» tahačasnaha Leninhrada apisali 150 rukapisnych i 300 staradrukavanych knih Hrebienščykoŭskaj abščyny. Najbolš kaštoŭnyja rukapisy, pačynajučy ad XV st., byli pieradadzieny ŭ Biblijateku AN SSSR u Leninhradzie.
Ale najkaštoŭniejšyja staradruki zastalisia ŭ knižnicy pasiarod Maskoŭskaha farštata. Entuzijasty rychtavali prajekt pry jeŭrapiejskaj padtrymcy, kab navukova apisać usie hetyja knihi i stvaryć adpaviedny tempieraturnavilhotnasny režym zachoŭvańnia knižnych skarbaŭ.
Abščyna nie padtrymała ideju, bo ŭ advarotnym vypadku pryjšłosia b dapuścić da svaich zboraŭ starońnich ludziej.
Mova Maskoŭskaha farštata
Usio ž ryžskija staraviery ŭ niejkaj miery zachoŭvajuć imknieńnie papularyzavać svaju spadčynu. Adnym sa śviedčańniaŭ hetaha stała pieravydańnie pracy fiłołaha XIX st. Ivana Žałtova «Ruskaja havorka Ryhi». Ryžski vykładčyk rasijskaj słaviesnaści Žałtoŭ pastaviŭ sabie za metu pakazać publicy, jakaja čytaje, što ŭ Ryzie funkcyjanujuć nie tolki niamieckaja i łatyšskaja mova, ale aktyŭna ŭžyvajecca i rasijskaja. Da taho ž heta mova nie tolki prysłanaha impierskaha čynavienstva, ale jana maje i miascovyja hłybokija tradycyi.
Ivan Žałtoŭ chacieŭ pakazać voś hetuju narodnuju moŭnuju stychiju i vielmi dakładna fiksavaŭ leksiku słavianamoŭnaha nasielnictva Ryhi. Miescam kampaktnaha raśsialeńnia hetaha žycharstva jakraz i byŭ Maskoŭski farštat.
Siarod słovaŭ, tak uvažliva zanatavanych rasijskim fiłołaham u 1874 h., sustrakajucca nam całkam znajomyja: «baťka», «bachvał» («chvastun»), «vaha, važnica», «vahaŕ» (viesovŝik pri horodskich viesach»), «vospa», «prussak» («rod maleńkich tarakanov žiełtoho ćvieta», zaniesiennych, po priedaniju, iz Pruśsii), «tak samo», «cyrulnik»…
Ivan Žałtoŭ pryvioŭ i śpis fanietyčnych asablivaściaŭ havorki Maskoŭskaha farštatu. Nie vyklikaje sumnievu, što ryžski fiłołah apisvaŭ mienavita biełaruskija moŭnyja rysy. Biełaruskija havorki vyrazna prysutničali siarod słavianamoŭnaha nasielnictva tahačasnaj Ryhi.
Žałtoŭ tłumačyŭ, što «miascovaje ruskaje nasielnictva Ryhi» skłałasia z dvuch elemientaŭ, a mienavita z vychadcaŭ ź vialikarasijskich hubierniaŭ, a taksama ź pierasialencaŭ z susiednich z Prybałtyjskim krajem hubierniaŭ — Viciebskaj, Kovienskaj i Vilenskaj. Praŭda, apošnich Žałtoŭ taksama ličyć pavodle pachodžańnia vielikarosami-staraabradcami, ale źbiełaruščanymi praz doŭhaje pražyvańnie siarod tubylcaŭ Paŭnočna-Zachodniaha kraja.
Adpaviedna pachodžańniu ruskaje nasielnictva ŭ Ryzie, jak piša Žałtoŭ, padzialajecca na «rasiejskaje» i «polskaje» (z byłoj Rečy Paspalitaj). Žałtoŭ tak i piša hetaje ŭžyvanaje pamiž ryžanami słova — «rosskoje». Ja doŭhi čas ličyŭ hety vyraz prosta vulharyzmam. Akazvajecca, narodnaja forma bytavańnia hetaha słova była dosyć pašyranaja.
Historyja z movaj Maskoŭskaha farštata moža być dla nas pavučalnaj. My nie da kanca ŭjaŭlajem areały bytavańnia biełaruskaj kultury. Areały jaje pašyreńnia mohuć być samyja niečakanyja, i nam nie treba zabyvacca na hetyja skarby. Tady my ŭsprymiem i kulturnuju identyčnaść, i kulturnuju raznastajnaść jak žyvyja, lijučyja formy.
