U pieršyja dni paśla avaryi samaja niebiaśpieka dla zdaroŭja zvyčajnych ludziej była ad jodu-131. Jon chutka raspadajecca.
U pieršyja dziesiacihodździ najbolšaj pahrozaj byŭ cezij-137. Jaho vypała najbolš, ale jon paŭraspadajecca za 30 hadoŭ.
Z časam najbolš kavarnym robicca amierycyj-241 — pradukt raspadu płutoniju-241. Padstupnaść amierycyju ŭ tym, što jaho kolkaść z časam tolki raście. Jaho pieryjad paŭraspadu hihancki — 433 hady. I jon — krynica alfa-vypramieńvańnia, heta śmiarotnaja pahroza dla orhanaŭ cieła.
Płutonij — elemient ciažki. Tamu jon padaŭ u Čarnobylskaj zonie i vakoł jaje. Ad jaho zaścierahčysia lohka: hałoŭnaje, vykonvać praviły asabistaj hihijeny i haspadarčaj dziejnaści.
Uvohule, radyjacyja — nie mistyka, a navuka. I stavicca da jaje treba navukova, tady možna spakojna žyć. Pra radyjeaktyŭnyja izatopy «Naša Niva» pahutaryła ź fizikam Valeryjem Huračeŭskim.
— Minuła 30 hadoŭ ad Čarnobylskaj katastrofy. Heta nie prosta čarhovaja kruhłaja data, ale i čas paŭraspadu asnoŭnych radyjeaktyŭnych izatopaŭ, jakimi paśla vybuchu była zabrudžanaja terytoryja Biełarusi — ceziju-137 i stroncyju-90. Z tych izatopaŭ u vyniku raspadu ŭtvarajucca novyja rečyvy. Nakolki jany niebiaśpiečnyja?
Valeryj Huračeŭski: Prajšoŭ pieryjad paŭraspadu — heta značyć, pałova ad abjomu radyjenuklidaŭ pieratvarylisia ŭ stabilnyja nuklidy, jakija nie vypramieńvajuć radyjacyi. Jašče praz 30 hadoŭ raspadziecca pałova ad taho abjomu, što zastaŭsia, paśla — jašče pałova… Kab uvieś abjom ceziju i stroncyju, jaki vypaŭ u vyniku Čarnobylskaj avaryi, źmienšyŭsia ŭ 1024 razy, treba 10 pieryjadaŭ paŭraspadu — trysta hadoŭ. Tak što hetaja historyja jašče nadoŭha.
Karta zabrudžańnia terytoryj cezijem-137 paśla Čarnobylskaj avaryi ŭ 1986.
Karta zabrudžańnia terytoryj cezijem-137 na 2015 hod.
Karta zabrudžańnia terytoryj cezijem-137 na 2026 i 2046 hod (prahnoz).
— Z radyjeaktyŭnaha stroncyju-90 u vyniku raspadu ŭtvarajecca itryj-90, a paśla ŭžo stabilny mietał cyrkonij. Ci niebiaśpiečny itryj?
VH: Tak, itryj-90 taksama radyjeaktyŭny. Stroncyj, raspadajučysia, vydzialaje beta-čaścicu, atrymlivajecca itryj. Itryj, u svaju čarhu, taksama vypramieńvaje beta-čaścicu.
Ale itryj maje vielmi karotki pieryjad paŭraspadu — 64 hadziny, źmianieńni stroncyju aŭtamatyčna ŭličvajuć i itryj. Kolki było stroncyju — stolki budzie i itryju. Nakapleńnia nie adbyvajecca. Ale beta-vypramieńvańnie itryju bolš niebiaśpiečnaje za stroncyj dla žyvych arhanizmaŭ, i faktyčna, kali my kažam pra niebiaśpieku stroncyju, heta nie zusim dakładna. Majecca na ŭvazie itryj.
Karta zabrudžańnia terytoryj stroncyjem-90 i izatopami płutoniju na 2015 hod.
Arhanizm prymaje cezij i stroncyj za kalij i kalcyj
— Jakoje ich uździejańnie na žyvyja arhanizmy?
VH: Stroncyj staić u adnym słupku tablicy Miendzialejeva z kalcyjem. Pa ŭłaścivaściach, z punktu hledžańnia žyvych arhanizmaŭ, jany padobnyja: hetyja rečyvy nazapašvajucca ŭ kostkach. U adroźnieńnie ad ceziju-137, apošni (jak i kalij) nazapašvajecca ŭ miakkich tkankach. A pryroda praduhledzieła vydatny sposab vyviadzieńnia šłakaŭ ź miakkich tkanak arhanizma — močapałavaja sistema. Jość takoje paniaćcie — pieryjad paŭvyvadu z arhanizma. Dyk voś dla ceziju heta — paru miesiacaŭ. Značyć, za hod jon amal całkam z arhanizma vychodzić.
A voś dla kostak takuju sistemu pryroda nie praduhledzieła. Tamu nazapašanaje ŭ ich praktyčna nie vyvodzicca. Beta-vypramieńvańnie stroncyju, nakoplenaha ŭ kostkach, uździejničaje na čyrvony kaściany mozh — kryviatvorny orhan. Pry vialikich dozach nazapašanaha ŭ arhaniźmie stroncyju heta moža vyklikać rak kryvi. Ale, paŭtaraju, havorka idzie pra vielmi vialikija dozy. Takija dozy nie atrymaŭ nichto z nasielnictva, tolki nievialikaja kolkaść likvidataraŭ.
— A jak stroncyj traplaje ŭ arhanizm?
VH: Radyjenuklidy, stroncyj u pryvatnaści, traplajuć u arhanizm praź ježu, pitvo, małako.
— Dzie ŭ Biełarusi možna pravieryć pradukty charčavańnia na ŭtrymańnie radyjenuklidaŭ?
VH: U Biełarusi bolš jak 800 łabaratoryj zajmajucca radyjacyjnym kantrolem charčovaj pradukcyi. Praktyčna na lubym pradpryjemstvie, jakoje zajmajecca charčovaj vytvorčaściu, jość punkt radyjacyjnaha kantrolu. Punkty radyjacyjnaha kantrolu jość u sistemie Minzdaroŭja (sanitarna-epidemijałahičnyja ŭstanovy), na bujnych rynkach.
— Nazapašany ŭ kostkach stroncyj pavodzić siabie tak ža, jak u pryrodzie? Raspadajecca ŭ itryj, a paśla ŭ cyrkonij?
VH: Tak, ale kancentracyja hetaha rečyva ŭ arhaniźmie mikraskapičnaja.
Pieryjad paŭraspadu — 432 hady
— Apošnim časam pačali havaryć pra novy radyjacyjny izatop — amierycyj, jaki ŭtvarajecca ŭ vyniku raspadu radyjacyjnaha płutoniju. Ale spačatku spytaju pra sam płutonij: dzie jaho najbolš vypała paśla Čarnobylskaj avaryi?
VH: Cezij i stroncyj — askołki dzialeńnia jadraŭ uranu. Ale, aproč askołkaŭ u reaktary, utvarajucca jadry, ciažejšyja za uran — transuranavyja elemienty. Pieravažnuju rolu adyhryvajuć čatyry ich vidy: płuton-238, płuton-239, płuton-240 i płuton-241. Jany znachodziacca ŭ nietrach reaktara i byli vykinutyja ŭ atmaśfieru paśla avaryi. Heta ciažkija rečyvy, 97% ich vypała ŭ radyusie prykładna 30 kiłamietraŭ vakoł Čarnobyla. Heta adsielenaja zona, kudy čałavieku trapić nie tak prosta. Try z hetych izatopaŭ — 238, 239 i 240 — majuć alfa-vypramieńvańnie. Pa sile svajho ŭździejańnia na žyvyja arhanizmy alfa-vypramieńvańnie ŭ 20 razoŭ niebiaśpiečniejšaje za beta- i hama-vypramieńvańni.
Ale voś paradoks: płutonij-241 maje beta-vypramieńvańnie. Zdavałasia b, škody ad jaho mieniej. Ale jakraz jon padčas raspadu pieratvarajecca ŭ amierycyj-241 — krynicu alfa-vypramieńvańnia. Pieryjad paŭraspadu płutoniju-241 — 14 hadoŭ. Heta značyć, dva pieryjady ŭžo minuła, i try čverci rečyva pieratvaryłasia ŭ amierycyj.
Płutoniju-241 padčas avaryi na ČAES vypała najbolš — heta źviazana z ułaścivaściami reaktara. I voś ciapier jon pieraŭtvarajecca ŭ amierycyj-241. Raniej u 30-kiłamietrovaj zonie vakoł reaktara i za jaje miežami amierycyju nie było, ciapier jon źjaŭlajecca. Jaho ŭtrymańnie raście i za miežami 30-kiłamietrovaj zony, dzie transurany byli, ale ŭ kolkaściach jakija nie pieravyšajuć dapuščalnyja ŭzroŭni. I treba sačyć, pieravysić ciapier jaho ŭtrymańnie dapuščalny ŭzrovień ci nie.
Dapuščalny ŭzrovień
— A jaki dapuščalny ŭzrovień?
VH: Zakanadaŭstva amierycyj-241 pakul nie ŭličvaje, i dakładnyja dapuščalnyja normy jaho ŭtrymańnia ŭ pryrodzie nie vyznačanyja. Ale jany majuć być prykładna takija, jak i dla inšych izatopaŭ z alfa-vypramieńvańniem. I ciapier my nazirajem tryvožnuju situacyju: u zonach, raźmieščanych blizka ad reaktara, raście alfa-vypramieńvańnie i rastuć pamiery hetych zon. Prahnoz — da 2060 hoda amierycyju tam budzie ŭ dva razy bolš, čym ciapier usich izatopaŭ płutoniju razam. A pieryjad paŭraspadu amierycyju — 432 hady. Tak što hetaja prablema vielmi i vielmi nadoŭha.
Ad apramieńvańnia zvonku abaronić adzieža
— U internecie pišuć, što vypramieńvańnie amierycyju maje vializnuju pranikalnuju zdolnaść.
VH: Pranikalnaja zdolnaść alfa-vypramieńvańnia mizernaja. Ale pry ŭmovie, što jano śviecić zvonku. Ad jaho možna zachinucca listom papiery — i papiera ŭbiare ŭ siabie alfa-vypramieńvańnie. U čałavieka rolu takoha lista vykonvaje arahavieły vierchni słoj skury. Dyj adziežu treba ŭličvać — nichto ž hoły pa zonie nie biehaje. Ale jość jašče apramieńvańnie ŭnutranaje — kali krynica alfa-vypramieńvańnia traplaje ŭ arhanizm. Ź ježaj, naprykład. I jano ŭžo niebiaśpiečnaje, bo ź siaredziny arhanizmu niama čym ad jaho abaranicca. 80—90% doz apramieńvańnia žycharoŭ siońnia, a taksama zachvorvańniaŭ, źviazanych z radyjacyjaj, — vynik unutranaha apramieńvańnia.
— U jakich orhanach naźbirvajecca amierycyj?
VH: U kostkach, jak i stroncyj. Heta niebiaśpiečny radyjenuklid. Ale, paŭtaraju, u paniku kidacca nie varta. Treba pravodzić daśledavańni, vymiareńni.
— Ci praŭda, što amierycyj maje bolšuju latučaść u paraŭnańni z zychodnym płutonijem i tamu praściej moža «zachoplivać» novyja terytoryi?
VH: Latučaść adnolkavaja prykładna. Mahčyma, jon maje bolšuju za płutonij zdolnaść pierachodzić z hleby ŭ raśliny, ale heta jašče treba praviarać.
Radykalny prahnoz: niebiaśpieka až da adsialeńnia častki Rečyckaha rajona
— Ci viaducca daśledavańni ŭtrymańnia amierycyju ŭ hlebie, jaho pašyreńnia?
VH: Tak. Hetym zajmajecca Centr radyjacyjnaha kantrolu i manitorynhu navakolnaha asiarodździa Ministerstva pryrody, Paleski dziaržaŭny radyjacyjny zapaviednik — jon maje vydatnuju łabaratoryju, dziakujučy našym zachodnim partnioram. Taksama adpaviednaje abstalavańnie majuć Homielski instytut radyjebijałohii i Instytut radyjałohii MNS.
— Ale zvyčajny fiermier ci staršynia kałhasa ci zmoža ŭ najbližejšaj z tych 800 łabaratoryj radyjacyjnaha kantrolu pravieryć svaju pradukcyju na ŭtrymańnie amierycyju?
VH: Vyjaŭleńnie amierycyju mahčymaje tolki ŭ łabaratoryjach z radyjechimičnym abstalavańniem. Heta doŭhaje i darahoje daśledavańnie. Ale, kali niechta źvierniecca ŭ nazvanyja vyšej instytucyi, dumaju, tam im dapamohuć. U bolšaści z nazvanych 800 łabaratoryj možna vyznačyć uzrovień ceziju-137 i kaliju-40. Na stroncyj daśledavańni robiać nie paŭsiul.
— Jakija terytoryi Biełarusi atručanyja (ci mohuć być u nastupnyja hady atručanyja) amierycyjem?
VH: Tut navukoŭcy spračajucca. Niekatoryja ličać, što situacyja vielmi surjoznaja, i navat častka Rečyckaha rajona trapić u zonu paražeńnia.
— I jakija miery možna prymać, kab zaścierahčysia?
VH: Paŭtaraju, heta tolki viersija. Ale ŭ tym vypadku nijakija miery nie dapamohuć. Tolki kantrol. I, kali situacyja budzie składacca tak, jak prahnazujuć tyja vučonyja, — až da adsialeńnia.
Asnoŭnyja radyjenuklidy ŭ avaryjnym vykidzie
Z knihi V.Huračeŭskaha «Uvodziny ŭ atamnuju enierhietyku. Čarnobylskaja avaryja i jaje nastupstvy».
***
Valeryj Huračeŭski. Kandydat fizika-matematyčnych navuk, dacent. Adzin ź inicyjataraŭ stvareńnia i kiraŭnik Centra pa radyjałohii i jakaści praduktaŭ u APK pry Biełaruskim dziaržaŭnym ahratechničnym univiersitecie.
Aŭtar bolš jak 100 navukovych publikacyj, niekalkich knih — u t.ł. knihi «Uvodziny ŭ atamnuju enierhietyku. Čarnobylskaja avaryja i jaje nastupstvy».
***
U Paleskim radyjacyjnym zapaviedniku amierycyj znajšli ŭ arhanizmach dzikoŭ. Bo dziki ryjuć ziamlu i jaduć kareńnie ź ziamloj
Pra toje, jak vyvučajuć uzrovień utrymańnia amierycyju ŭ hlebie, «NN» raskazaŭ Viačasłaŭ Zabrodski, zahadčyk łabaratoryi Paleskaha dziaržaŭnaha radyjacyjna-ekałahičnaha zapaviednika. Łabaratoryja maje amierykanskija alfa- i hamaśpiektromietry firmy Canberra, z dapamohaj jakich možna vyvučać utrymańnie amierycyju i inšych radyjeaktyŭnych izatopaŭ u hlebie i praduktach.
Viačasłaŭ Zabrodski kala hama-śpiektromietra.
Vyznačeńnie siły hama-vypramieńvańnia ŭ probach hleby, donnych adkładańniach, raskazaŭ spadar Zabrodski, heta niedarahi praces. Adnak alfa-śpiektramietryja daje ŭ tysiaču razoŭ dakładniejšy vynik. Praces zajmaje kala siami dzion i patrabuje darahich reaktyvaŭ— analiz adnoj proby moža kaštavać kala dvuch miljonaŭ rubloŭ. Na pytańnie, ci moža fiermier, jaki žadaje pravieryć svaju pradukcyju ci hlebu, źviarnucca ŭ łabaratoryju, zahadčyk adkazaŭ stanoŭča. Praŭda, adznačyŭ jon, nichto pakul nie źviartaŭsia.
U lubym punkcie zapaviednika nievialikaja kolkaść amierycyju ŭ hlebie prysutničaje, kaža Zabrodski. Moža jon być i ŭ prylehłych rajonach. Ale, adznačaje navukoviec, u vyniku jadziernych vyprabavańniaŭ amierycyj jość u lubym punkcie ziamnoha šara. U mienšaj kancentracyi, viadoma.
Kali amierycyj jość, čamu ž nie źmianiajecca zakanadaŭčaja baza, nie vyznačajucca normy jaho ŭtrymańnia? Mahčyma, tamu nie śpiašajucca, adznačaje Zabrodski, što amierycyj maje dosyć nizki kaeficyjent pierachodu ŭ žyvyja arhanizmy. Heta źviazana z tym, što, naprykład, cezij i stroncyj — heta radyjacyjnyja anałahi kaliju i kalcyju, rečyvaŭ, jakija źjaŭlajucca asnovaj bijałahičnaha žyćcia. A amierycyj i płutonij, ź jakoha jon utvarajecca, usprymajucca arhanizmami jak čužarodnyja elemienty. I zastajucca, takim čynam, u hlebie, nie pierachodziačy ŭ raśliny.
I ŭsio ž trapić u čałaviečy arhanizm hety radyjeaktyŭny ležabok maje šancy. Naprykład, praz arhanizmy tych, u čyj racyjon uvachodzić hleba.
«My pravodzili daśledavańni na dzikach, — kaža Zabrodski. — Ziamla składaje 2% ich racyjonu. Amierycyj, płutonij znajšli navat u myšcach. Niamnoha, na minimumie vyjaŭleńnia, ale znajšli».
Ci mohuć hetyja izatopy trapić u arhanizm z dymam?
Małaimavierna, adznačaje Zabrodski. «Kali byli pažary ŭ Chojnikach, my źbirali proby čaścinak dymu, sažy. Cezij, stroncyj u ich byŭ, ale płutonij, amierycyj — nie, bo jaho niama ŭ draŭninie».
Radyjacyjnaja abstanoŭka na terytoryi Paleskaha radyjacyjna-ekałahičnaha zapaviednika.
Dźmitryj Paŭłaŭ: Uvieś płutonij vypaŭ na zakrytaj terytoryi
«Zakanadaŭstva źmianiać možna i treba, — kaža načalnik upraŭleńnia reabilitacyi paciarpiełych terytoryj Departamienta pa likvidacyi nastupstvaŭ Čarnobylskaj AES Dźmitryj Paŭłaŭ. — Ale spačatku treba acanić metazhodnaść. U nas uvieś płutonij vypaŭ na zakrytaj terytoryi, u zapaviedniku, kudy my nie puskajem ni turystaŭ, ni piešyja hrupy. Navošta normy, jakija prymianiajucca da hetaj terytoryi, pašyrać na ŭsiu krainu?
Tak, u zapaviedniku jość prablema: jadziernaje paliva padčas vybuchu vypała ŭ vyhladzie dyśpiersnych čaścinak. I možna padčapić hetuju čaścinku na čobat i nieści ŭ luby bok. Tamu byvaje situacyja, kali ŭ adnym punkcie radyjacyjny fon narmalny, a praź piać mietraŭ — vyšejšy ŭ sotni razoŭ».
Ale prablema z amierycyjem, ličyć spadar Paŭłaŭ, uzdymajecca štučna: «Nichto čamuści nie supastaŭlaje terytoryi pašyreńnia amierycyju i samaačyščeńnia hleby ad ceziju i stroncyju — pahladzicie, jakaja tam budzie roźnica ŭ płoščach. Ukraina i Rasija zajzdrościać nam, što my nie kinuli hetyja terytoryi. U nas niama stolki ziamli, kolki ŭ Rasii, kab možna było ich kinuć. Tam ludzi žyvuć, pracujuć. Jak možna atrymlivać tam čystyja pradukty? Naprykład, unosiacca ŭhnajeńni, jany padmianiajuć saboj cezij, jaki jość u hlebie».
Karta radyjacyjnaj abstanoŭki ŭ Homielskaj vobłaści na 2015 hod.
Karta radyjacyjnaj abstanoŭki ŭ Minskaj vobłaści na 2015 hod.
Karta radyjacyjnaj abstanoŭki ŭ Mahiloŭskaj vobłaści na 2015 hod.
Karta radyjacyjnaj abstanoŭki ŭ Hrodzienskaj vobłaści na 2015 hod.
Karta radyjacyjnaj abstanoŭki ŭ Bresckaj vobłaści na 2015 hod.
* * *
Jak vymiarajecca ŭzrovień stroncyju ŭ małace
Taksama Dźmitryj Paŭłaŭ zhadziŭsia prakamientavać hučnuju spravu z małakom biełaruskaj fiermy za 45 km ad Čarnobyla. U tym małace, pa mierkavańni žurnalistaŭ Associated Press, było vyjaŭlena dziesiacirazovaje pieravyšeńnie ŭtrymańnia stroncyju-90.
Daśledavańnie taho małaka, patłumačyŭ D.Paŭłaŭ, rabiłasia na pryładzie MKS-AT1315 vytvorčaści biełaruskaha pradpryjemstva «Atamtech». Dla vyznačeńnia ŭtrymańnia kožnaha z radyjeaktyŭnych izatopaŭ treba inačaj rychtavać probu. Najpraściejšy analiz — na cezij-137. Dla jaho dastatkova litra vadkaha małaka, robicca taki analiz 30 chvilin.
Analiz na stroncyj patrabuje śpiecyjalnaj padrychtoŭki proby. Pa-pieršaje, małaka maje być nie mienš za try litry. Spačatku jano ŭparvajecca na praciahu piaci dzion — jaho prapuskajuć praź śpiecyjalny filtr. Potym suchoje rečyva, jakoje zastajecca na filtry, spalvajuć. I z troch litraŭ małaka vychodzić paru dziasiatkaŭ hramaŭ spalenaha rečyva. U im pryłada vyznačaje ŭzrovień utrymańnia stroncyju, a paśla z dapamohaj raźlikovych tablic budujecca praporcyja, jakaja pakazvaje ŭtrymańnie radyjenuklidu ŭ zychodnych troch litrach małaka.
Analiz na stroncyj prosta nie pravodziŭsia, ale ŭ pratakole vymiareńnia, jaki atrymali na ruki žurnalisty, pryłada aŭtamatyčna vydała ličby pa ŭsich mahčymych na joj vymiareńniach. Pa stroncyju-90 i kaliju-40 heta ličby advolnyja, całkam vypadkovyja, tłumačyć D.Paŭłaŭ.
* * *
Amierycyj 95-y elemient tablicy Miendzialejeva. Sintezavany ŭ 1944 u Čykaha. Nazvany ŭ honar Amieryki (jak raniej rečyva z padobnaj źniešniaj elektronnaj abałonkaj było nazvanaje ŭ honar Jeŭropy).
Miakki mietał, jaki śviecicca ŭ ciemry za košt ułasnaha alfa-vypramieńvańnia. Izatop amierycyj-241 nakoplivajecca ŭ vypracavanym zbrojnym płutonii — hetym abumoŭlena toje, što jadziernyja adkidy majuć alfa-vypramieńvańnie. Pieryjad paŭraspadu amierycyju-241— 432,2 hady.
Elektronnaja abałonka amierycyju.
Zrabić analiz na amierycyj možna tolki ŭ łabaratoryjach z radyjechimičnym abstalavańniem. Hetym zajmajecca Centr radyjacyjnaha kontrolu i manitorynhu navakolnaha asiarodździa Ministerstva pryrody, Paleski dziaržaŭny radyjacyjny zapaviednik, Homielski instytut radyjebijałohii i Instytut radyjałohii MNS.
