Alaksandar Łukašuk u vianok Alaksandru Sałžanicynu.
Upieršyniu patrapiŭšy ŭ Ameryku na samym kancy 80-ch, ja paprasiŭ amerykanskich svajakoŭ zavieści mianie ŭ miastečka Kavendyš, dzie ŭ ssyłcy žyŭ Sałžanicyn.
My spynilisia la nievialikaj kramy, dzie, jak ja ŭviedaju paźniej, rabili pakupki i žychary siadziby «Piać ručajoŭ», i adrazu pabačyli naleplenuju na škło abviestku:
«My nie dajem adrasu Sałžanicynych».
Ja kupiŭ paštoŭku, napisaŭ niešta kštałtu, što voś, staju tut, dychaju adnym pavietram z Sałžanicynym i pasłaŭ siabru ŭ Miensk, na adras Viarchoŭnaha Savietu Biełarusi. Paštoŭka idzie dahetul.
Šlach da Sałžanicyna ŭ kožnaha svoj.
Pračytaŭšy ŭpieršyniu jašče ŭ škole zabaronieny ŭžo «Adzin dzień Ivana Dzienisaviča», ja byŭ rasčaravany – apaviadańnie było napisana zanadta prosta, jak sačynieńnie, adzin dzień ad pačatku da kanca – i ŭsio. Nie zaŭvažyŭ navat niebyvałuju muzyku pieršaha abzaca:
«V piať časov utra, kak vsiehda, probiło podjom – mołotkom ob riels u štabnoho baraka. Pierieryvistyj zvon słabo prošieł skvoź stiokła, namierzšije v dva palca, i skoro zatich: chołodno było, i nadziratielu nieochota była dołho rukoj machať».
Mahčyma, heta najlepšy pačatak tvora rasijskaj litaratury XX stahodździa, samaja mahičnaja jaje nota, jakaja praciahvaje hučać, pakul jość pamiać.
U Ekibastuzie, ceły dzień ciahajučy nasiłki z cementnym rastvoram, AS upieršyniu padumaŭ, što davoli apisać adzin dzień zeka – zvyčajny, biez asablivych zdareńniaŭ, i hetaha dosyć, kab pieradać piekła lahiera.
Praź dzieviać hadoŭ publikacyja ŭ «Novom mirie» – z dazvołu Chruščova i palitbiuro, zrabiła jaho suśvietna viadomym – ale nie źmianiła jaho samoha i jahonaj mety. «Archipiełah Hułah» adkryvaje pryśviačeńnie:
«Pośviaŝaju vsiem, komu nie chvatiło žiźni ob etom rasskazať. I da prostiat oni mnie, čto ja nie vsio uvidieł, nie vsio vspomnił, nie obo vsiom dohadałsia».
Mienavita hetaja zadača – uspomnić, viarnuć movu tym, kamu nie chapiła žyćcia pra heta raskazać, ruchała mianie i siabroŭ, kali my pačali zapisvać biełaruskija ŭspaminy viaźniaŭ Hułahu, stvarali «Kamitet-58», jaki potym staŭ «Martyraloham Biełarusi», pracavali ŭ archivach, pisali knihi, zdymali kino, baranili Kurapaty.
Sałžanicyn nastolki vialiki, što da jaho, zdajecca, padychodziać roznyja vyznačeńni. Jon – ruski nacyjanalist i šavinist (i heta aŭtar, knihi jakoha nasieleny luboŭna vypisanymi litoŭcami i ukraincami, habrejami i biełarusami, estoncami i kazachami). Jon – pravasłaŭny ajatała (jaki pieršy adkryta kinuŭ vyklik Maskoŭskaj patryjarchii, abvinavaciŭšy jaje ŭ stracie viery). Jon patrabuje niemahčymaha («Žiť nie po łži»). Jon – palityk i nie mastak, niazdolny acanić litaraturnuju pryhažość (heta – pra čytača, jaki nazyvaŭ raman Bułhakava «Majstar i Marharyta» čaroŭnym, jaki, karystajučysia svaim pravam Nobeleŭskaha laŭreata, vyłučyŭ na hetuju premiju Ŭładzimiera Nabokava.)
Sioleta ŭ Rasiei vyjšła aŭtaryzavanaja bijahrafija Sałžanicyna, jaje aŭtar, viadomaja daślednica tvorčaści Dastajeŭskaha Ludmiła Saraskina, u jakaści epihrafa pastaviła słovy svajho hieroja:
«Ja chotieł byť pamiaťju. Pamiaťju naroda, kotoryj postihła bolšaja bieda».
Ciapier aŭtar – pa toj bok, tam, dzie jahonyja hieroi, miljony rastralanych, zakatavanych, źniščanych.
Pamiać ciapier – sprava žyvych.
V.P.
